molavi_train.txt

بشنو از نی ، چون حکایت می‌کند
واز جدائی‌ها شکایت می‌کند
کز نیستان تا مرا ببریده اند
از نفیرم مرد و زن نالیده اند
سینه خواهم شرحه شرحه از فراق
تا بگویم شرح درد اشتیاق
هر کسی کاو دور ماند از اصل خویش
باز جوید روزگار وصل خویش
من به هر جمعیتی نالان شدم
جفت بد حالان و خوش حالان شدم
هر کسی از ظنّ خود ، شد یار من
از درون من نجست اسرار من
سرّ من از ناله من دور نیست
لیک چشم و گوش را آن نور نیست
تن ز جان و ، جان ز تن مستور نیست
لیک کس را دید جان دستور نیست
آتش است این بانگ نای و ، نیست ، باد
هر که این آتش ندارد ، نیست باد
آتش عشق است کاندر نی فتاد
جوشش عشق است کاندر می‌فتاد
نی حریف هر که از یاری برید
پرده‌هایش پرده‌های ما درید
همچو نی زهری و تریاقی که دید ؟
همچو نی دمساز و مشتاقی که دید ؟
نی حدیث راه پر خون می‌کند
قصه‌های عشق مجنون می‌کند
* دو دهان داریم گویا همچو نی
یک دهان پنهانست در لبهای وی
* یکدهان نالان‌شده‌سوی شما
‌های و هوئی در فکنده در سما
* لیک داند ، هر که او را منظر است
کاین دهان این سری هم ، زآن سر است
* دمدمه این نای از دمهای اوست
‌های و هوی روح از هیهای اوست
محرم این هوش ، جز بی‌هوش نیست
مر زبان را مشتری ، جز گوش نیست
*‌گر نبودی ناله نی را ثمر
نی جهانرا پر نکردی از شکر
در غم ما روزها بیگاه شد
روزها با سوزها همراه شد
روزها‌گر رفت ، گو رو ، باک نیست
تو بمان ،‌ای آنکه چون تو ، پاک نیست
هر که جز ماهی ، ز آبش سیر شد
هر که بی‌روزیست ، روزش دیر شد
درنیابد حال پخته ، هیچ خام
پس سخن کوتاه باید ، والسلام
* باده در جوشش گدای جوش ماست
چرخ در گردش اسیر هوش ماست
* باده از ما مست شد ، نی ما از او
قالب از ما هست شد ، نی ما از او
* بر سماع راست هر تن چیر نیست
طعمه هر مرغکی انجیر نیست
‌بند بگسل ، باش آزاد ،‌ای پسر
چند باشی‌بند سیم و‌بند زر
‌گر بریزی بحر را در کوزه ای
چند گنجد ؟ قسمت یک روزه ای
کوزه چشم حریصان پر نشد
تا صدف قانع نشد ، پر درّ نشد
هر که را جامه ز عشقی چاک شد
او ز حرص و عیب کلّی پاک شد
شاد باش‌ای عشق خوش سودای ما
‌ای طبیب جمله علتهای ما
‌ای دوای نخوت و ناموس ما
‌ای تو افلاطون و جالینوس ما
جسم خاک از عشق بر افلاک شد
کوه در رقص آمد و چالاک شد
عشق ، جان طور آمد عاشقا
طور مست و ، خرّ موسی صاعقا
سّر ، پنهان است اندر زیر و بم
فاش اگر گویم جهان بر هم زنم
* آنچه نی میگوید اندر این دو باب
‌گر بگویم من ، جهان گردد خراب
با لب دمساز خود‌گر جفتمی
همچو نی من گفتنیها گفتمی
هر که او از همزبانی شد جدا
بینوا شد ،‌گر چه دارد صد نوا
چون که گل رفت و گلستان در گذشت
نشنوی زآن پس ز بلبل سر گذشت
* چونکه گل رفت و گلستان شد خراب
بوی گل را از که جوئیم ؟ از گلاب
جمله معشوق است و ، عاشق پرده ای
زنده معشوق است و ، عاشق مرده ای
چون نباشد عشق را پروای او
او چو مرغی ماند بی‌پر ، وای ، او
* پر و بال ما کمند عشق اوست
مو کشانش میکشد تا کوی دوست
من چگونه هوش دارم پیش و پس ؟
چون نباشد نور یارم پیش و پس
* نور او در یمن و یسر و تحت و فوق
بر سر و بر گردنم چون تاج و طوق
عشق خواهد کاین سخن بیرون بود
آینه غمّاز نبود ، چون‌بود ؟
آینه‌ات دانی چرا غمّاز نیست ؟
زآنکه زنگار از رخش ممتاز نیست
* آینه کز زنگ آلایش جداست
پر شعاع نور خورشید خداست
رو تو زنگار از رخ او پاک کن
بعد از آن ، آن نور را ادراک کن
* این حقیقت را شنو از گوش دل
تا برون آئی به کلی ، زآب و گل
* فهم اگر دارید ، جان را ره دهید
بعد از آن ، از شوق ، پا در ره نهید
بشنوید‌ای دوستان این داستان
خود حقیقت نقد حال ماست آن
* نقد حال خویش را‌گر پی بریم
هم زدنیا ، هم ز عقبی ، بر خوریم
‌بود شاهی در زمانی پیش از این
ملک دنیا بودش و ، هم ملک دین
اتفاقا شاه روزی شد سوار
با خواص خویش از بهر شکار
* بهر صیدی میشد او بر کوه و دشت
ناگهان در دام عشق او صید گشت
یک کنیزک دید شه بر شاه راه
شد غلام آن کنیزک جان شاه
مرغ جانش در قفس چون می‌طپید
داد مال و آن کنیزک را خرید
چون خرید او را و برخوردار شد
آن کنیزک از قضا بیمار شد
آن یکی خر داشت ، پالانش نبود
یافت پالان ، گرگ ، خر را در ربود
کوزه بودش ، آب می‌نامد به دست
آب را چون یافت ، خود کوزه شکست
شه طبیبان جمع کرد از چپ و راست
گفت : جان هر دو در دست شماست
جان من سهل است ، جان جانم اوست
دردمند و خسته‌ام ، درمانم اوست
هر که درمان کرد مر جان مرا
برد گنج و درّ و مرجان مرا
جمله گفتندش : که جانبازی کنیم
فهم گرد آریم و انبازی کنیم
هر یکی از ما مسیح عالمی است
هر الم را در کف ما مرهمی است
"‌گر خدا خواهد " نگفتند از بطر
پس خدا بنمودشان عجز بشر
ترک استثنا ، مرادم قسوتی است
نی همین گفتن ، که عارض حالتی است
‌ای بسا ناورده استثنا ، به گفت
جان او با جان استثناست جفت
هر چه کردند از علاج و از دوا
گشت رنج افزون و حاجت ناروا
آن کنیزک از مرض چون موی شد
چشم شاه از اشک خون چون جوی شد
* چون قضا آید ، طبیب ابله شود
آن دوا در نفع خود گمره شود
از قضا سرکنگبین صفرا فزود
روغن بادام خشکی مینمود
از هلیله قبض شد ، اطلاق رفت
آب آتش را مدد شد همچو نفت
* سستی دل شد فزون و خواب کم
سوزش چشم و دل پر درد و غم
* شربت و ادویه و اسباب او
از طبیبان ریخت یکسر آب رو
شه چو عجز آن طبیبان را بدید
پا برهنه جانب مسجد دوید
رفت در مسجد ، سوی محراب شد
سجده گاه از اشک شه پر آب شد
چون به خویش آمد ز غرقاب فنا
خوش زبان بگشاد در مدح و ثنا
کای کمینه بخششت ملک جهان
من چه گویم ؟ چون تو میدانی نهان
* حال ما و این طبیبان ، سر بسر
پیش لطف عام تو باشد هدر
‌ای همیشه حاجت ما را پناه
بار دیگر ما غلط کردیم راه
لیک گفتی :‌گر چه میدانم سرت
زود هم پیدا کنش بر ظاهرت
چون بر آورد از میان جان خروش
اندر آمد بحر بخشایش به جوش
در میان گریه خوابش در ربود
دید در خواب او ، که پیری رو نمود
گفت :‌ای شه مژده ، حاجاتت رواست
‌گر غریبی آیدت فردا ز ماست
چونکه آید ، او حکیم حاذق است
صادقش دان ، کاو امین و صادق است
در علاجش سحر مطلق را ببین
در مزاجش قدرت حق را ببین
* خفته‌بود ، آن خواب دید ، آگاه شد
گشته مملوک کنیزک ، شاه شد
چون رسید آن وعده گاه و روز شد
آفتاب از شرق ، اختر سوز شد
‌بود اندر منظره شه منتظر
تا ببیند آنچه بنمودند سر
دید شخصی ، کاملی ، پر مایه ای
آفتابی در میان سایه ای
میرسید از دور مانند هلال
نیست‌بود و هست ، بر شکل خیال
نیست وش باشد خیال اندر جهان
تو جهانی بر خیالی بین روان
بر خیالی صلحشان و جنگشان
واز خیالی فخرشان و ننگشان
آن خیالاتی که دام اولیاست
عکس مه رویان بستان خداست
آن خیالی را که شه در خواب دید
در رخ مهمان همی آمد پدید
* نور حق ظاهر‌بود اندر ولی
نیک بین باشی ، اگر اهل دلی
* آن ولی حق چو پیدا شد ز دور
از سر و پایش همی میتافت نور
شه به جای حاجیان واپیش رفت
پیش آن مهمان غیب خویش رفت
* ضیف غیبی را چو استقبال کرد
چون شکر گوئی که پیوست او بورد
هر دو بحری آشنا آموخته
هر دو جان ، بی‌دوختن بر دوخته
* آن یکی چون تشنه ، وآندیگر چو آب
آن یکی مخمور و ، آن دیگر شراب
گفت : معشوقم تو بودستی نه آن
لیک کار از کار خیزد در جهان
‌ای مرا تو مصطفی ، من چون عمر
از برای خدمتت بندم کمر
از خدا جوئیم توفیق ادب
بی‌ادب محروم ماند از لطف رب
بی‌ادب تنها نه خود را داشت بد
بلکه آتش در همه آفاق زد
مائده از آسمان در میرسید
بی‌شری و بیع و بی‌گفت و شنید
در میان قوم موسی چند کس
بی‌ادب گفتند : کو سیر و عدس ؟
منقطع شد خوان و نان از آسمان
ماند رنج زرع و بیل و داسمان
باز عیسی چون شفاعت کرد ، حق
خوان فرستاد و غنیمت بر طبق
* مائده از آسمان شد عائده
چونکه گفت : انزل علینا مائده
باز گستاخان ادب بگذاشتند
چون گدایان زله‌ها برداشتند
کرد عیسی لابه ایشان را که این
دائم است و کم نگردد از زمین
بد گمانی کردن و حرص آوری
کفر باشد نزد خوان مهتری
زآن گدا رویان نادیده ز آز
آن در رحمت بر ایشان شد فراز
* نان و خوان از آسمان شد منقطع
بعد از آن زآن خوان نشد کس منتفع
ابر برناید پی منع زکات
وز زنا افتد وبا اندر جهات
هر چه بر تو آید از ظلمات و غم
آن ز بی‌باکی و گستاخیست هم
هر که بی‌باکی کند در راه دوست
ره زن مردان شد و ، نامرد اوست
از ادب پر نور گشتست این فلک
وز ادب معصوم و پاک آمد ملک
بد ز گستاخی کسوف آفتاب
شد عزازیلی ز جرات رد باب
* هر که گستاخی کند اندر طریق
گردد اندر وادی حیرت غریق
* حال شاه و میهمان برگو تمام
زآنکه پایانی ندارد این کلام
* شه چو پیش میهمان خویش رفت
شاه‌بود او ، لیک بس درویش رفت
دست بگشاد و کنارانش گرفت
همچو عشق اندر دل و جانش گرفت
دست و پیشانیش بوسیدن گرفت
از مقام و راه پرسیدن گرفت
پرس پرسان می‌کشیدش تا به صدر
گفت : گنجی یافتم آخر به صبر
* صبر تلخ آمد ، ولیکن عاقبت
میوه شیرین دهد ، پر منفعت
گفت :‌ای نور حق و دفع حرج
معنی " الصبر مفتاح الفرج "
‌ای لقای تو جواب هر سوال
مشکل از تو حل شود بی‌قیل و قال
ترجمانی هر چه ما را در دل است
دست‌گیری هر که پایش در گل است
مرحبا یا مجتبی یا مرتضی
"‌ان تغب جائ القضائ ضاق الفضا "
انت مولی القوم من لا یشتهی
قد ردی کلّا لئنْ لمْ ینته
چون گذشت آن مجلس و خوان کرم
دست او بگرفت و برد اندر حرم
قصه رنجور و رنجوری بخواند
بعد از آن در پیش رنجورش نشاند
رنگ رو و نبض و قاروره بدید
هم علاماتش ، هم اسبابش شنید
گفت : هر دارو که ایشان کرده اند
آن عمارت نیست ویران کرده اند
بی‌خبر‌بودند از حال درون
استعیذ الله مما یفترون
دید رنج و ، کشف شد بر وی نهفت
لیک پنهان کرد و ، با سلطان نگفت
رنجش از صفرا و از سودا نبود
بوی هر هیزم پدید آید ز دود
دید از زاریش ، کاو زار دل است
تن خوش است و ، او گرفتار دل است
عاشقی پیداست از زاری دل
نیست بیماری چو بیماری دل
علت عاشق ز علتها جداست
عشق اصطرلاب اسرار خداست
عاشقی‌گر زین سر و ،‌گر زان سر است
عاقبت ما را بدان شه رهبر است
هر چه گویم عشق را شرح و بیان
چون به عشق آیم خجل گردم از آن
‌گر چه تفسیر زبان روشنگر است
لیک عشق بی‌زبان روشنتر است
چون قلم اندر نوشتن می‌شتافت
چون به عشق آمد ، قلم بر خود شکافت
* چون سخن در وصف این حالت رسید
هم قلم بشکست و هم کاغذ درید
عقل در شرحش چو خر در گل بخفت
شرح عشق و عاشقی هم عشق گفت
آفتاب آمد دلیل آفتاب
‌گر دلیلت باید ، از وی رو متاب
از وی ار سایه نشانی می‌دهد
شمس هر دم نور جانی می‌دهد
سایه خواب آرد تو را همچون سمر
چون بر آید شمس انْشقّ القمر
خود غریبی در جهان چون شمس نیست
شمس جان باقیی کش امس نیست
شمس در خارج اگر چه هست فرد
مثل آن هم می‌توان تصویر کرد
لیک شمسی که از او شد هست اثیر
نبودش در ذهن و در خارج نظیر
در تصور ، ذات او را ، گنج کو ؟
تا در آید در تصور مثل او
* شمس تبریزی که نور مطلق است
آفتاب است و ز انوار حق است
چون حدیث روی شمس الدین رسید
شمس چارم آسمان سر در کشید
واجب آمد چونکه بردم نام او
شرح کردن رمزی از انعام او
این نفس جان ، دامنم بر تافتست
بوی پیراهان یوسف یافتست
کز برای حق صحبت سالها
باز گو رمزی از آن خوش حالها
تا زمین و آسمان خندان شود
عقل و روح و دیده صد چندان شود
* گفتم :‌ای دور اوفتاده از حبیب
همچو بیماری که دور است از طبیب
لا تکلفنی فانی فی الفنا
کلت افهامی فلا احصی ثنا
کل شیئی قاله غیر المفیق
‌ان تکلف او تصلف لا یلیق
* هر چه میگوید موافق چون نبود
چون تکلف نیک نالایق نبود
من چه گویم ؟ یک رگم هشیار نیست
شرح آن یاری که او را یار نیست
* خود ثنا گفتن ز من ، ترک ثناست
کاین دلیل هستی و هستی خطاست
شرح این هجران و این خون جگر
این زمان بگذار تا وقت دگر
قال اطعمنی فانی جائع
و اعتجل فالوقت سیف قاطع
صوفی ابن الوقت باشد‌ای رفیق
نیست فردا گفتن از شرط طریق
* صوفی ابن الحال باشد در مثال
گرچه هر دو فارقند از ماه و سال
تو مگر خود مرد صوفی نیستی ؟
هست را از نسیه خیزد نیستی
گفتمش پوشیده خوشتر سرّ یار
خود تو در ضمن حکایت گوش دار
خوشتر آن باشد که سرّ دلبران
گفته آید در حدیث دیگران
گفت : مکشوف و برهنه بی‌غلول
باز گو زجرم مده‌ای بوالفضول
باز گو اسرار و رمز مرسلین
آشکارا به که پنهان ذکر دین
پرده بردار و برهنه گو که من
می‌نگنجم با صنم در پیرهن
گفتم : ار عریان شود او در عیان
نی تو مانی ، نی کنارت ، نی میان
آرزو میخواه ، لیک اندازه خواه
بر نتابد کوه را یک برگ کاه
آفتابی کز وی این عالم فروخت
اندکی‌گر بیش تابد ، جمله سوخت
فتنه و آشوب و خون‌ریزی مجوی
بیش از این از شمس تبریزی مگوی
این ندارد آخر ، از آغاز گوی
رو تمام این حکایت باز گوی
* تا نگردد خون دل و جان جهان
لب بدوز و دیده بر‌بند این زمان
فتنه و آشوب و خون‌ریزی مجو
بیش از این از شمس تبریزی مگو
این ندارد آخر از آغاز گو
رو تمام آن حکایت باز گو
* چون حکیم از این سخن آگاه شد
وز درون همداستان شاه شد
گفت :‌ای شه ، خلوتی کن خانه را
دور کن هم خویش و هم بیگانه را
کس ندارد گوش در دهلیزها
تا بپرسم از کنیزک چیزها
* خانه خالی کرد شاه و شد برون
تا بپرسد از کنیزک او فسون
خانه خالی ماند و ، یک دیار نی
جز طبیب و جز همان بیمار ، نی
نرم نرمک گفت : شهر تو کجاست ؟
که علاج اهل هر شهری جداست
واندر آن شهر از قرابت کیستت ؟
خویشی و پیوستگی با چیستت ؟
دست بر نبضش نهاد و یک به یک
باز میپرسید از جور فلک
چون کسی را خار در پایش خلد
پای خود را بر سر زانو نهد
وز سر سوزن ، همی جوید سرش
ور نیابد می‌کند با لب ترش
خار در پا شد چنین دشوار یاب
خار در دل چون‌بود ؟ واده جواب
خار دل را‌گر بدیدی هر خسی
دست کی‌بودی غمان را بر کسی
کس به زیر دم خر ، خاری نهد
خر نداند دفع آن ، بر میجهد
خر ز بهر دفع خار ، از سوز و درد
جفته می‌انداخت ، صد جا زخم کرد
* آن لگد ، کی دفع خار او کند ؟
حاذقی باید که بر مرکز تند
بر جهد آن خار محکمتر زند
عاقلی باید که خاری بر کند
آن حکیم خارچین استاد بود
دست میزد ، جا به جا می‌آزمود
زآن کنیزک بر طریق داستان
باز می‌پرسید حال دوستان
با حکیم او رازها میگفت فاش
از مقام و خواجگان و شهر تاش
سوی قصه گفتنش میداشت گوش
سوی نبض و جستنش میداشت هوش
تا که نبض از نام کی گردد جهان
او‌بود مقصود جانش در جهان
دوستان شهر او را بر شمرد
بعد از آن شهر دگر را نام برد
گفت : چون بیرون شدی از شهر خویش
در کدامین شهر میبودی تو بیش ؟
نام شهری گفت و زآن هم در گذشت
رنگ روی و نبض او دیگر نگشت
خواجگان و شهرها را یک به یک
باز گفت از جای و از نان و نمک
شهر شهر و خانه خانه قصه کرد
نی رگش جنبید و ، نی رخ گشت زرد
نبض او بر حال خود بد بی‌گزند
تا بپرسید از سمرقند چو قند
* آه سردی برکشید آن ماه روی
آب از چشمش روان شد همچو جوی
* گفت : بازرگانم آنجا آورید
خواجه‌ای زرگر در آن شهرم خرید
* در بر خود داشت ششماه و فروخت
چون بگفت این ، زآتش غم برفروخت
نبض جست و روی سرخ و زرد شد
کز سمرقندی ، زرگر فرد شد
چون ز رنجور آن حکیم این راز یافت
اصل آن درد و بلا را باز یافت
گفت : کوی او کدام است در گذر
او سر پل گفت و کوی غاتفر
* گفت آنگه ، آن حکیم با صواب
آن کنیزک را ، که رستی از عذاب
گفت : دانستم که رنجت چیست ، زود
در علاجت سحرها خواهم نمود
شاد باش و فارغ و ایمن ، که من
آن کنم با تو ، که باران با چمن
من غم تو میخورم ، تو غم مخر
بر تو من مشفق ترم از صد پدر
هان و هان این راز را با کس مگو
‌گر چه شاه از تو کند بس جستجو
* تا توانی پیش کس مگشای راز
بر کسی این در مکن زنهار باز
چون که اسرارت نهان در دل شود
آن مرادت زودتر حاصل شود
گفت پیغمبر : هر آنکو سر نهفت
زود گردد با مراد خویش جفت
دانه چون اندر زمین پنهان شود
سرّ آن ، سر سبزی بستان شود
زرّ و نقره‌گر نبودندی نهان
پرورش کی یافتندی زیر کان ؟
وعده‌ها و لطفهای آن حکیم
کرد آن رنجور را ایمن ز بیم
وعده‌ها باشد حقیقی دل پذیر
وعده‌ها باشد مجازی تاسه گیر
وعده اهل کرم گنج روان
وعده نااهل شد رنج روان
* وعده را باید وفا کردن تمام
ور نخواهی کرد ، باشی سرد و خام
* آن حکیم مهربان چون راز یافت
صورت رنج کنیزک باز یافت
بعد از آن برخاست ، عزم شاه کرد
شاه را زآن شمه‌ای آگاه کرد
* شاه گفت : اکنون بگو تدبیر چیست ؟
در چنین غم ، موجب تاخیر چیست ؟
گفت : تدبیر آن‌بود ، کان مرد را
حاضر آریم از پی این درد را
* تا شود محبوب تو خوشدل ، بدو
گردد آسان این همه مشکل ، بدو
* قاصدی بفرست کاخبارش کنند
طالب این فضل و ایثارش کنند
مرد زرگر را بخوان زآن شهر دور
با زر و خلعت بده او را غرور
* چون ببیند سیم و زر ، آن بینوا
بهر زر ، گردد ز خان و مان جدا
* زر خرد را واله و شیدا کند
خاصه مفلس را که خوش رسوا کند
* زر اگر چه عقل میآرد ، ولیک
مرد عاقل یابد او را نیک نیک
* چونکه سلطان از حکیم آنرا شنید
پند او را از دل و از جان شنید
* گفت : فرمان تو را ، فرمان کنم
هر چه گوئی آنچنان کن ، آن کنم
پس فرستاد آن طرف یک دو رسول
حاذقان و کافیان بس عدول
تا سمرقند آمدند آن دو امیر
پیش آن زرگر ز شاهنشه بشیر
کای لطیف استاد کامل معرفت
فاش اندر شهرها از تو صفت
نک فلان شه ، از برای زرگری
اختیارت کرد ، زیرا مهتری
اینک این خلعت بگیر و زر و سیم
چون بیایی خاص باشی و ندیم
مرد ، مال و خلعت بسیار دید
غره شد ، از شهر و فرزندان برید
اندر آمد شادمان در راه مرد
بی‌خبر کان شاه ، قصد جانش کرد
اسب تازی بر نشست و شاد تاخت
خونبهای خویش را خلعت شناخت
‌ای‌شده‌اندر سفر با صد رضا
خود به پای خویش تا سوئ القضا
در خیالش ملک و عز و مهتری
گفت عزرائیل : رو آری بری
چون رسید از راه آن مرد غریب
اندر آوردش به پیش شه طبیب
سوی شاهنشاه بردش خوش به ناز
تا بسوزد بر سر شمع طراز
شاه دید او را و بس تعظیم کرد
مخزن زر را بدو تسلیم کرد
* پس بفرمودش که بر سازد ز زر
از سوار و طوق و خلخال و کمر
* هم ز انواع اوانی بی‌عدد
کانچنان در بزم شاهنشه سزد
* زر گرفت آنمرد و شد مشغول کار
بیخبر زاینحالت و این کار زار
پس حکیمش گفت : کای سلطان مه
آن کنیزک را بدین خواجه بده
تا کنیزک در وصالش خوش شود
زآب وصلش ، دفع این آتش شود
شه بدو بخشید آن مه روی را
جفت کرد آن هر دو صحبت جوی را
مدت شش ماه میراندند کام
تا به صحت آمد آن دختر تمام
بعد از آن از بهر او شربت بساخت
تا بخورد و پیش دختر میگداخت
چون ز رنجوری جمال او نماند
جان دختر در وبال او نماند
چون که زشت و ناخوش و رخ زرد شد
اندک اندک در دل او سرد شد
عشقهایی کز پی رنگی بود
عشق نبود ، عاقبت ننگی بود
کاش کان هم ننگ‌بودی یک سری
تا نرفتی بر وی آن بد داوری
خون دوید از چشم همچون جوی او
دشمن جان وی آمد ، روی او
دشمن طاوس آمد ، پرّ او
‌ای بسا شه را بکشته ، فرّ او
* چونکه زرگر از مرض بد حال شد
وز گدازش شخص او چون نال شد
گفت : من آن آهویم کز ناف من
ریخت آن صیاد خون صاف من
‌ای من آن روباه صحرا ، کز کمین
سر بریدندم برای پوستین
‌ای من آن پیلی که زخم پیل بان
ریخت خونم از برای استخوان
آن که کشتستم پی مادون من
مینداند که نخسبد خون من
بر من است امروز و فردا بر وی است
خون چون من کس ، چنین ضایع کی است ؟
‌گر چه دیوار افکند سایه دراز
باز گردد سوی او آن سایه باز
این جهان کوه است و فعل ما ندا
سوی ما آید نداها را صدا
این بگفت و رفت در دم زیر خاک
آن کنیزک شد ز عشق و رنج پاک
زآنکه عشق مردگان پاینده نیست
زآنکه مرده سوی ما آینده نیست
عشق زنده در روان و در بصر
هر دمی باشد ز غنچه تازه تر
عشق آن زنده گزین کاو باقی است
واز شراب جان فزایت ساقی است
عشق آن بگزین که جمله انبیا
یافتند از عشق او کار و کیا
تو مگو : ما را بدان شه بار نیست
با کریمان کارها دشوار نیست
کشتن آن مرد بر دست حکیم
نی پی اومید‌بود و نی ز بیم
او نکشتش از برای طبع شاه
تا نیامد امر و الهام از اله
آن پسر را کش خضر ، ببرید حلق
سرّ آن را درنیابد عام خلق
آنکه از حق یابد او وحی و خطاب
هر چه فرماید ،‌بود عین صواب
آنکه جان بخشد ، اگر بکشد رواست
نایب است و دست او دست خداست
همچو اسماعیل پیشش سر بنه
شاد و خندان پیش تیغش جان بده
تا بماند جانت خندان تا ابد
همچو جان پاک احمد با احد
عاشقان جام فرح آنگه کشند
که به دست خویش خوبانشان کشند
شاه ، آن خون از پی شهوت نکرد
تو رها کن بد گمانی و نبرد
تو گمان بردی که کرد آلودگی
در صفا ، غش کی هلد پالودگی
* بگذر از ظن خطا ،‌ای بدگمان
انّ بعض الظنّ اتم آخر بخوان
بهر آن است این ریاضت وین جفا
تا بر آرد کوره از نقره جفا
بهر آن است امتحان نیک و بد
تا بجوشد ، بر سر آرد زر ز بد
‌گر نبودی کارش الهام اله
او سگی‌بودی دراننده ، نه شاه
پاک‌بود از شهوت و حرص و هوا
نیک کرد او ، لیک نیک بد نما
‌گر خضر در بحر کشتی را شکست
صد درستی در شکست خضر هست
وهم موسی با همه نور و هنر
شد از آن محجوب ، تو بی‌پر مپر
آن گل سرخ است ، تو خونش مخوان
مست عقل است او ، تو مجنونش مدان
‌گر بدی خون مسلمان کام او
کافرم‌گر بردمی من نام او
می‌بلرزد عرش از مدح شقی
بد گمان گردد ز مدحش متقی
شاه‌بود و شاه بس آگاه بود
خاص‌بود و خاصه الله بود
آن کسی را کش چنین شاهی کشد
سوی تخت و بهترین جاهی کشد
* قهر خاصی ، از برای لطف عام
شرع میدارد روا ، بگذار کام
* نیم جان بستاند و ، صد جان دهد
آنچه در وهمت نیاید ، آن دهد
‌گر ندیدی سود او در قهر او
کی شدی آن لطف مطلق قهر جو ؟
طفل میترسد ز نیش احتجام
مادر مشفق در آن غم شاد کام
تو قیاس از خویش میگیری ، ولیک
دور دور افتاده‌ای ، بنگر تو نیک
پیشتر آ تا بگویم قصه ای
بو که‌یابی از بیانم حصه ای
‌بود بقالی و او را طوطیی
خوش نوا و سبز و گویا طوطیی
بر دکان‌بودی نگهبان دکان
نکته گفتی با همه سوداگران
در خطاب آدمی ناطق بدی
در نوای طوطیان حاذق بدی
* خواجه روزی سوی خانه رفته بود
بر دکان طوطی نگهبانی نمود
* گربه‌ای بر جست ناگه از دکان
بهر موشی ، طوطیک از بیم جان
جست از صدر دکان ، سویی گریخت
شیشه‌های روغن گل را بریخت
از سوی خانه بیامد خواجه اش
بر دکان بنشست فارغ خواجه وش
دید پر روغن دکان و جاش چرب
بر سرش زد ، گشت طوطی کل ز ضرب
روزکی چندی سخن کوتاه کرد
مرد بقال از ندامت آه کرد
ریش بر می‌کند و میگفت :‌ای دریغ
کافتاب نعمتم شد زیر میغ
دست من بشکسته‌بودی آن زمان
که زدم من بر سر آن خوش زبان
هدیه‌ها میداد هر درویش را
تا بیابد نطق مرغ خویش را
بعد سه روز و سه شب حیران و زار
بر دکان بنشسته بد نومیدوار
* با هزاران غصه و غم گشته جفت
کای عجب ، این مرغ کی آید بگفت ؟
* مینمود آن مرغ را هر گون شگفت
واز تعجب ، لب بدندان میگرفت
* دمبدم میگفت از هر در سخن
تا که باشد کاندر آید او سخن
* بر امید آنکه مرغ آید بگفت
چشم او را با صور میکرد جفت
جولقیی سر برهنه می‌گذشت
با سر بی‌مو ، چو پشت طاس و طشت
طوطی اندر گفت آمد در زمان
بانگ بر درویش بر زد : کایفلان
از چه‌ای کل با کلان آمیختی ؟
تو مگر از شیشه روغن ریختی ؟
از قیاسش خنده آمد خلق را
کو چو خود پنداشت صاحب دلق را
کار پاکان را قیاس از خود مگیر
‌گر چه ماند در نوشتن شیر و ، شیر
جمله عالم ، زین سبب گمراه شد
کم کسی ز ابدال حق آگاه شد
* اشقیا را دیده بینا نبود
نیک و بد در دیدشان یکسان نمود
همسری با انبیا برداشتند
اولیا را همچو خود پنداشتند
گفته اینک : ما بشر ایشان بشر
ما و ایشان بسته خوابیم و خور
این ندانستند ایشان از عمی
هست فرقی در میان بی‌منتها
هر دو گون زنبور خوردند از محل
لیک شد زآن نیش و ، زین دیگر عسل
هر دو گون آهو گیا خوردند و آب
زین یکی سرگین شد و ، زآن مشک ناب
هر دو نی خوردند از یک آب خر
این یکی خالی و ، آن پر از شکر
صد هزاران این چنین اشباه بین
فرقشان ، هفتاد ساله راه بین
این خورد ، گردد پلیدی زو جدا
آن خورد ، گردد همه نور خدا
این خورد ، زاید همه بخل و حسد
و آن خورد ، زاید همه نور احد
این زمین پاک و ، آن شورست و بد
این فرشته پاک و ، آن دیو است و دد
هر دو صورت‌گر بهم ماند رواست
آب تلخ و آب شیرین را صفاست
جز که صاحب ذوق ، که شناسد بیاب ؟
او شناسد آب خوش از شوره آب
* جز که صاحب ذوق ، که شناسد طعوم ؟
شهد را ناخورده ، کی داند ز موم ؟
سحر را با معجزه کرده قیاس
هر دو را بر مکر پندارد اساس
ساحران با موسی از استیزه را
بر گرفته چون عصای او عصا
زین عصا ، تا آن عصا فرقیست ژرف
زین عمل تا آن عمل ، راهی شگرف
لعنه الله ، این عمل را در قفا
رحمه الله ، آن عمل را در وفا
کافران اندر مری بوزینه طبع
آفتی آمد درون سینه طبع
هر چه مردم می‌کند بوزینه هم
آن کند کز مرد بیند دم به دم
او گمان برده که من کردم چو او
فرق را کی داند آن استیزه خو ؟
این کند از امر و ، آن بهر ستیز
بر سر استیزه رویان خاک ریز
آن منافق با موافق در نماز
از پی استیزه آید ، نی نیاز
در نماز و روزه و حج و زکات
با منافق مومنان در برد و مات
مومنان را برد باشد عاقبت
بر منافق ، مات اندر آخرت
‌گر چه هر دو بر سر یک بازیند
لیک با هم مروزی و رازیند
هر یکی سوی مقام خود رود
هر یکی بر وفق نام خود رود
مومنش گویند جانش خوش شود
ور منافق تند و پر آتش شود
نام آن محبوب ، از ذات وی است
نام این مبغوض ، ز آفات وی است
میم و واو و میم و نون تشریف نیست
لفظ مومن جز پی تعریف نیست
‌گر منافق خوانیش ، این نام دون
همچو کژدم می‌خلد در اندرون
گرنه این نام اشتقاق دوزخ است
پس چرا در وی مذاق دوزخ است ؟
زشتی این نام بد ، از حرف نیست
تلخی آن آب بحر ، از ظرف نیست
حرف ، ظرف آمد ، در او معنی چو آب
بحر معنی عنْده امّ الکتاب
بحر تلخ و بحر شیرین در جهان
در میانشان برْزخ لا یبغیان
وانگه این هر دو ، ز یک اصلی روان
درگذر زین هر دو رو تا اصل آن
زر قلب و زر نیکو در عیار
بی‌محک هرگز ندانی ز اعتبار
هر که را در جان خدا بنهد محک
هر یقین را باز داند او ز شک
* آنچه گفت : استفت قلبک مصطفی
آن کسی داند ، که پر‌بود از وفا
در دهان زنده خاشاک ار جهد
آنگه آرامد که بیرونش نهد
در هزاران لقمه یک خاشاک خرد
چون در آمد ، حس زنده پی ببرد
حس دنیا ، نردبان این جهان
حس عقبا ، نردبان آسمان
صحت این حس ، بجوئید از طبیب
صحت آن حس بجوئید از حبیب
صحت این حس ز معموری تن
صحت آن حس ز تخریب بدن
شاه جان ، مر جسم را ویران کند
بعد ویرانیش آبادان کند
‌ای خنک جانی که بهر عشق و حال
بذل کرد او خان و مان و ملک و مال
کرد ویران خانه بهر گنج زر
وز همان گنجش کند معمورتر
آب را ببرید و جو را پاک کرد
بعد از آن در جو روان کرد آب خورد
پوست را بشکافت ، پیکان را کشید
پوست تازه بعد از آتش بردمید
قلعه ویران کرد و از کافر ستد
بعد از آن بر ساختش صد برج و سد
کار بیچون را که کیفیت نهد ؟
این که گفتم هم ضرورت می‌دهد
گه چنین بنماید و ، گه ضد این
جز که حیرانی نباشد کار دین
* کاملان کز سرّ تحقیق آگهند
بیخود و حیران و مست و واله اند
نه چنین حیران که پشتش سوی اوست
بل چنان حیران که غرق و مست دوست
آن یکی را روی او شد سوی دوست
وین یکی را روی او خود روی دوست
روی هر یک مینگر میدار پاس
بو که گردی تو ز خدمت رو شناس
* دیدن دانا عبادت ، این بود
فقح ابواب سعادت ، این بود
چون بسی ابلیس آدم روی هست
پس به هر دستی نشاید داد دست
زانکه صیاد آورد بانگ صفیر
تا فریبد مرغ را ، آن مرغ گیر
بشنود آن مرغ بانگ جنس خویش
از هوا آید بیابد دام و نیش
حرف درویشان بدزدد مرد دون
تا بخواند بر سلیمی زان فسون
کار مردان روشنی و گرمی است
کار دونان حیله و بی‌شرمی است
شیر پشمین از برای کد کنند
بو مسیلم را لقب احمد کنند
بو مسیلم را لقب کذاب ماند
مر محمد را اولو الالباب ماند
آن شراب حق ختامش مشک ناب
باده را ختمش‌بود ، گند و عذاب
‌بود شاهی در جهودان ظلم ساز
دشمن عیسی و نصرانی گداز
عهد عیسی‌بود و نوبت آن او
جان موسی او و ، موسی جان او
شاه احول کرد در راه خدا
آن دو دمساز خدائی را جدا
گفت استاد احولی را ، کاندرآ
رو برون آر از وثاق آن شیشه را
* چون درون خانه احول رفت زود
شیشه پیش چشم او دو مینمود
گفت احول : زان دو شیشه من کدام
پیش تو آرم ؟ بکن شرح تمام
گفت استاد : آن دو شیشه نیست ، رو
احولی بگذار و افزون بین مشو
گفت :‌ای استا مرا طعنه مزن
گفت استا : زان دو یک را بر شکن
چون یکی بشکست هر دو شد ز چشم
مرد احول گردد از میلان و خشم
شیشه یک‌بود و به چشمش دو نمود
چون شکست آن شیشه را ، دیگر نبود
خشم و شهوت ، مرد را احول کند
ز استقامت روح را مبدل کند
چون غرض آمد ، هنر پوشیده شد
صد حجاب از دل به سوی دیده شد
چون دهد قاضی به دل رشوت قرار
کی شناسد ظالم از مظلوم زار ؟
شاه از حقد جهودانه چنان
گشت احول ، کالامان یا رب امان
صد هزاران مومن و مظلوم کشت
که پناهم دین موسی را و پشت
شه وزیری داشت رهزن عشوه ده
کاو بر آب از مکر بر بستی کره
گفت : ترسایان پناه جان کنند
دین خود را از ملک پنهان کنند
* با ملک گفت :‌ای شه اسرار جو
کم کش ایشان را و دست از خون بشو
کم کش ایشان را که کشتن سود نیست
دین ندارد بوی ، مشک و عود نیست
سر ، پنهان است اندر صد غلاف
ظاهرش با توست و باطن بر خلاف
شاه گفتش : پس بگو تدبیر چیست ؟
چاره آن مکر و آن تزویر چیست ؟
تا نماند در جهان نصرانئی
نی هویدا دین و ، نی پنهانئی
گفت :‌ای شه گوش و دستم را ببر
بینی‌ام بشکاف و لب ، از حکم مر
بعد از آن ، در زیر‌دار آور مرا
تا بخواهد یک شفاعتگر مرا
بر منادیگاه کن ، این کار تو
بر سر راهی که باشد چار سو
آنگهم از خود بران تا شهر دور
تا در اندازم بر ایشان صد فتور
* چون شوند آنقوم از من دین پذیر
کار ایشان ، سر بسر شوریده گیر
* در میانشان فتنه و شور افکنم
کاهنان ، خیره شوند اندر فنم
* آنچه خواهم کرد با نصرانیان
آن نمیآید کنون اندر بیان
* چون شمارندم امین و رازدان
دام دیگر گون نهم در پیششان
* واز حیل بفریبم ایشان را همه
واندر ایشان افکنم ، صد دمدمه
* تا بدست خویش ، خون خویشتن
بر زمین ریزند ، کوته شد سخن
پس بگویم : من پسر نصرانیم
‌ای خدای ،‌ای راز دان ، میدانی ام
شاه واقف گشت از ایمان من
وز تعصب کرد قصد جان من
خواستم تا دین ز شه پنهان کنم
آنچه دین اوست ، ظاهر آن کنم
شاه بوئی برد از اسرار من
متهم شد پیش شه گفتار من
گفت : گفت تو چو در نان سوزن است
از دل من ، تا دل تو روزن است
من از آن روزن بدیدم حال تو
حال دیدم ، کی نیوشم قال تو ؟
‌گر نبودی جان عیسی چاره ام
او جهودانه بکردی پاره ام
بهر عیسی جان سپارم ، سر دهم
صد هزاران منتش بر جان نهم
جان دریغم نیست از عیسی ، ولیک
واقفم بر علم دینش ، نیک نیک
حیف میآید مرا ، کان دین پاک
در میان جاهلان گردد هلاک
شکر یزدان را و عیسی را ، که ما
گشته ایم این دین حق را رهنما
واز جهودی ، واز جهودان ، رسته ایم
تا به زنّار این میان را بسته ایم
دور ، دور عیسی است ،‌ای مردمان
بشنوید اسرار کیش او به جان
* چون شمارندم امین و مقتدا
سر نهندم ، جمله جویند اهتدا
چون وزیر آن مکر را بر شه شمرد
از دلش اندیشه را کلی ببرد
کرد با وی شاه ، آن کاری که گفت
خلق حیران مانده زان راز نهفت
* کرد رسوایش میان انجمن
تا که واقف شد ز حالش مرد و زن
راند او را جانب نصرانیان
کرد در دعوت شروع ، او بعد از آن
* چون چنین دیدند ترسایانش ، زار
می‌شدند اندر غم او اشکبار
* حال عالم این چنین است ،‌ای پسر
از حسد میخیزد اینها سر بسر
صد هزاران مرد ترسا سوی او
اندک اندک جمع شد در کوی او
او بیان میکرد با ایشان به راز
سرّ انکلیون و ، زنّار و نماز
* او بیان میکرد با ایشان فصیح
دائما ز افعال و اقوال مسیح
او به ظاهر واعظ احکام بود
لیک در باطن ، صفیر و دام بود
بهر این بعضی صحابه از رسول
ملتمس‌بودند مکر نفس غول
کاو چه آمیزد ز اغراض نهان ؟
در عبادتها و در اخلاص جان
فضل ظاهر را نجستندی از او
عیب باطن را بجستندی ، که کو ؟
مو به مو و ذره ذره مکر نفس
می‌شناسیدند چون گل از کرفس
* گفت زان فصلی حذیفه با حسن
تا بدان شد وعظ تذکیرش حسن
* موشکافان صحابه جمله شان
خیره گشتندی در آن وعظ و بیان
دل بدو دادند ترسایان تمام
خود چه باشد قوت تقلید عام ؟
در درون سینه مهرش کاشتند
نایب عیسیش می‌پنداشتند
او به سر دجال یک چشم لعین
‌ای خدا فریاد رس ، نعم المعین
صد هزاران دام و دانست ،‌ای خدا
ما چو مرغان حریص بی‌نوا
دمبدم پا بسته دام نویم
هر یکی‌گر باز و سیمرغی شویم
میرهانی هر دمی ما را و باز
سوی دامی میرویم‌ای بی‌نیاز
ما در این انبار گندم می‌کنیم
گندم جمع آمده گم می‌کنیم
می‌نیندیشیم آخر ما به هوش
کین خلل در گندم است از مکر موش
موش تا انبار ما حفره زدست
وز فنش انبار ما ویران شدست
اول‌ای جان ، دفع شرّ موش کن
وانگه اندر جمع گندم جوش کن
بشنو از اخبار آن صدر الصدور
لا صلاه تمّ الا بالحضور
‌گر نه موش دزد در انبار ماست
گندم اعمال چل ساله کجاست ؟
ریزه ریزه صدق هر روزه ، چرا
جمع می‌ناید در این انبار ما ؟
بس ستاره آتش از آهن جهید
وآن دل سوزیده پذرفت و کشید
لیک در ظلمت یکی دزدی نهان
می‌نهد انگشت بر استارگان
می‌کشد استارگان را یک به یک
تا که نفروزد چراغی از فلک
چون عنایاتت شود با ما مقیم
کی‌بود بیمی از آن دزد لئیم ؟
‌گر هزاران دام باشد هر قدم
چون تو با مایی نباشد هیچ غم
هر شبی از دام تن ، ارواح را
میرهانی ، می‌کنی الواح را
میرهند ارواح هر شب زین قفس
فارغان ، نه حاکم و محکوم کس
شب ز زندان بی‌خبر زندانیان
شب ز دولت بی‌خبر سلطانیان
نی غم و اندیشه سود و زیان
نی خیال این فلان و آن فلان
حال عارف این‌بود بی‌خواب هم
گفت ایزد همْ رقود ، زین مرم
خفته از احوال دنیا روز و شب
چون قلم در پنجه تقلیب رب
آن که او پنجه نبیند در رقم
فعل پندارد به جنبش از قلم
شمه‌ای زین حال ، عارف وانمود
خلق را هم خواب حسی در ربود
رفته در صحرای بیچون جانشان
روحشان آسوده و ابدانشان
* ترک روز آخر چو بازرین سپر
هندوی شب را به تیغ افکند سر
* میل هر جانی بسوی تن بود
هر تنی از روح آبستن بود
از صفیری ، باز دام اندر کشی
جمله را در داد و در داور کشی
* چونکه نور صبحدم سر بر زند
کرکس زرین گردون پر زند
فالق الْاصْباح ، اسرافیل وار
جمله را در صورت آرد زان دیار
روحهای منبسط را تن کند
هر تنی را باز آبستن کند
اسب جانها را کند عاری ز زین
سر " النوم اخ الموت " است این
لیک بهر آن که روز آیند باز
بر نهد بر پایشان‌بند دراز
تا که روزش واکشد زان مرغزار
و از چراگاه آردش در زیر بار
کاش چون اصحاب کهف آن روح را
حفظ کردی ، یا چو کشتی نوح را
تا از این طوفان بیداری و هوش
وارهیدی این ضمیر و چشم و گوش
‌ای بسا اصحاب کهف اندر جهان
پهلوی تو ، پیش تو هست این زمان
غار با تو ، یار با تو در سرود
مهر بر چشم است و ، بر گوشت ، چه سود ؟
* باز دان ، کز چیست این روپوشها ؟
ختم حق بر چشم‌ها و گوشها
گفت لیلی را خلیفه : کان توئی ؟
کز تو مجنون شد پریشان و غوی ؟
از دگر خوبان تو افزون نیستی
گفت : خامش ، چون تو مجنون نیستی
* دیده مجنون اگر‌بودی تو را
هر دو عالم بی‌خطر‌بودی تو را
* باخودی تو ، لیک مجنون بیخود است
در طریق عشق بیداری بد است
هر که بیدار است او در خواب تر
هست بیداریش از خوابش بتر
هر که در خواب است ، بیداریش به
مست غفلت ، عین هشیاریش به
چون به حق بیدار نبود جان ما
هست بیداری چو دربندان ما
جان همه روز از لگدکوب خیال
واز زیان و ، سود و ، از خوف زوال
نی صفا میماندش ، نی لطف و فر
نی به سوی آسمان راه سفر
خفته آن باشد که او از هر خیال
دارد اومید و ، کند با او مقال
* نی چنانکه از خیال آید بحال
آنخیالش گردد او را صد وبال
دیو را چون حور بیند او به خواب
پس ز شهوت ریزد او با دیو آب
چون که تخم نسل را در شوره ریخت
او به خویش آمد ، خیال از وی گریخت
ضعف سر بیند از آن و ، تن پلید
آه از آن نقش پدید ناپدید
مرغ بر بالا پران و سایه اش
میدود بر خاک ، پران مرغ وش
ابلهی صیاد آن سایه شود
میدود چندان که بی‌مایه شود
بی‌خبر کان عکس آن مرغ هواست
بی‌خبر که اصل آن سایه کجاست
تیر اندازد به سوی سایه او
ترکشش خالی شود در جست و جو
ترکش عمرش تهی شد ، عمر رفت
از دویدن در شکار سایه ، تفت
سایه یزدان چو باشد دایه اش
وارهاند از خیال و سایه اش
سایه یزدان‌بود بنده خدا
مرده این عالم و ، زنده خدا
دامن او گیر زوتر بی‌گمان
تا رهی از آفت آخر زمان
کیف مدّ الظّلّ ، نقش اولیاست
کو دلیل نور خورشید خداست
اندر این وادی مرو بی‌این دلیل
لا احبّ الافلین گو چون خلیل
رو ز سایه ، آفتابی را بیاب
دامن شه شمس تبریزی بتاب
ره ندانی جانب این سور و عرس
از ضیائ الحق حسام الدین بپرس
ور حسد گیرد ترا در ره گلو
در حسد ابلیس را باشد غلو
کاو ز آدم ننگ دارد از حسد
با سعادت جنگ دارد از حسد
عقبه‌ای زین صعبتر در راه نیست
‌ای خنک آنکش ، حسد همراه نیست
این جسد خانه حسد آمد بدان
از حسد آلوده گردد خاندان
* خان و مانها از حسد گردد خراب
باز شاهی از حسد گردد غراب
‌گر جسد خانه حسد باشد ، ولیک
آن جسد را پاک کرد الله ، نیک
* یافت پاکی از جناب کبریا
جسم پر از کبر و پر حقد و ریا
طهّرا بیتی ، بیان پاکی است
گنج نور است ، ار طلسمش خاکی است
چون کنی بر بی‌حسد مکر و حسد
ز آن حسد دل را سیاهیها رسد
خاک شو مردان حق را زیر پا
خاک بر سر کن حسد را ، همچو ما
آن وزیرک از حسد بودش نژاد
تا به باطل گوش و بینی باد داد
بر امید آنکه از نیش حسد
زهر او در جان مسکینان رسد
هر کسی کاو از حسد ، بینی کند
خویشتن بی‌گوش و بی‌بینی کند
بینی آن باشد که او بوئی برد
بوی او را جانب کوئی برد
هر که بویش نیست بی‌بینی بود
بوی آن بوی است ، کان دینی بود
چون که بوئی برد و ، شکر آن نکرد
کفر نعمت آمد و بینیش خورد
شکر کن ، مر شاکران را بنده باش
پیش ایشان مرده شو ، پاینده باش
چون وزیر از ره زنی مایه مساز
خلق را تو بر میاور از نماز
ناصح دین گشته آن کافر وزیر
کرده او از مکر در لوزینه سیر
هر که صاحب ذوق‌بود ، از گفت او
لذتی میدید و ، تلخی جفت او
نکته‌ها میگفت او آمیخته
در جلاب قند زهری ریخته
* هان مشو مغرور زان گفت نکو
زانکه دارد صد بدی در زیر او
* او چو باشد زشت ، گفتش زشت دان
هر چه گوید مرده ، آنرا نیست جان
* گفت انسان ، پاره‌ای زانسان بود
پاره‌ای از نان یقین که نان بود
* زان علی فرمود نقل جاهلان
بر مزابل همچو سبزه است ، ایفلان
* بر چنان سبزه هر آن کو برنشست
بر نجاست بیشکی بنشسته است
* بایدش خود را بشستن از حدث
تا نماز فرض او نبود عبس
ظاهرش میگفت : در ره چست شو
وز اثر میگفت : جان را سست شو
ظاهر نقره ،‌گر اسپید است و نو
دست و جامه ، می‌سیه گردد ازو
آتش ار چه سرخ روی است از شرر
تو ز فعل او سیه کاری نگر
برق اگر چه نور آید در نظر
لیک هست از خاصیت ، دزد بصر
هر که جز آگاه و صاحب ذوق بود
گفت او در گردن او طوق بود
مدت شش سال در هجران شاه
شد وزیر اتباع عیسی را پناه
دین و دل را کل بدو بسپرد خلق
پیش امر و حکم او میمرد خلق
در میان شاه و او پیغامها
شاه را پنهان بدو آرامها
* آخر الامر ، از برای آن مراد
تا دهد چون خاک ، ایشان را بباد
پیش او بنوشت شه : کای مقبلم
وقت آمد ، زود فارغ کن دلم
* زانتظارم دیده و دل بر رهست
زین غمم آزاد کن ،‌گر وقت هست
گفت : اینک اندر آن کارم شها
کافکنم در دین عیسی فتنه ها
قوم عیسی را بد اندر‌دار و گیر
حاکمانشان ده امیر و دو امیر
هر فریقی مر امیری را تبع
بنده گشته میر خود را از طمع
این ده و این دو امیر و قومشان
گشته‌بند آن وزیر بد نشان
اعتماد جمله بر گفتار او
اقتدای جمله بر رفتار او
پیش او در وقت و ساعت هر امیر
جان بدادی ،‌گر بدو گفتی که میر
* چون زبون کرد آن جهودک جمله را
فتنه‌ای انگیخت از مکر و دها
ساخت طوماری به نام هر یکی
نقش هر طومار ، دیگر مسلکی
حکم‌های هر یکی نوع دگر
این خلاف آن ، ز پایان تا به سر
در یکی راه ریاضت را و جوع
رکن توبه کرده و ، شرط رجوع
در یکی گفته : ریاضت سود نیست
اندر این ره ، مخلصی جز جود نیست
در یکی گفته که : جوع و جود تو
شرک باشد از تو با معبود تو
جز توکل جز که تسلیم تمام
در غم و راحت همه مکر است و دام
در یکی گفته که : واجب خدمت است
ورنه اندیشه توکل تهمت است
در یکی گفته که : امر و نهیهاست
بهر کردن نیست ، شرح عجز ماست
تا که عجز خود ببینیم اندر آن
قدرت حق را بدانیم آن زمان
در یکی گفته که : عجز خود مبین
کفر نعمت کردن است آن عجز ، هین
قدرت خود بین که این قدرت از اوست
قدرت خود نعمت او دان که هوست
در یکی گفته : کز این دو بر گذر
بت‌بود هر چه بگنجد در نظر
در یکی گفته : مکش این شمع را
کین نظر چون شمع آمد جمع را
* از هوای خویش در هر ملتی
گشته هر قومی اسیر ذلتی
از نظر چون بگذری و از خیال
کشته باشی نیم شب شمع وصال
در یکی گفته : بکش ، باکی مدار
تا عوض بینی یکی را صد هزار
که ز کشتن ، شمع جان افزون شود
لیلی‌ات از صبر چون مجنون شود
ترک دنیا ، هر که کرد از زهد خویش
پیش آید پیش او دنیا و بیش
در یکی گفته که : آنچت داد حق
بر تو شیرین کرد در ایجاد حق
بر تو آسان کرد و خوش آن را بگیر
خویشتن را در میفگن در زحیر
در یکی گفته که : بگذار آن خود
کان قبول طبع تو ، ردّ است و بد
راههای مختلف آسان شدست
هر یکی را ملتی چون جان شدست
‌گر میسر کردن حق ره بدی
هر جهود و گبر از او آگه شدی
در یکی گفته : میسر آن بود
که حیات دل ، غذای جان بود
هر چه ذوق طبع باشد چون گذشت
بر نیارد همچو شوره ریع و کشت
جز پشیمانی نباشد ریع او
جز خسارت پیش نارد ، بیع او
آن میسر نبود اندر عاقبت
نام او باشد معسر عاقبت
تو معسر ، از میسر باز دان
عاقبت بنگر جمال این و آن
در یکی گفته که : استادی طلب
عاقبت بینی نیابی در حسب
* چشم بر سر و ندارد ایتلاف
دور شو تا‌یابی از حق ائتلاف
عاقبت دیدند هر گون امتی
لاجرم گشتند اسیر زلتی
عاقبت دیدن نباشد دست باف
ور نه ، کی‌بودی ز دینها اختلاف ؟
در یکی گفته که : استا هم تویی
زانکه استا را شناسا هم تویی
مرد باش و ، سخره مردان مشو
رو سر خود گیر و سر گردان مشو
* در یکی گفته که : این جمله توئی
می‌نگنجد در میان ما دوئی
* اینهمه آغاز ما ، آخر یکیست
هر که او دو بیند احول مردکیست
در یکی گفته که : صد یک چون‌بود ؟
این که اندیشد ؟ مگر مجنون بود
هر یکی قولی است ، ضد همدگر
چون یکی باشد ؟ بگو ، زهر و شکر
* در معانی اختلاف و در صور
روز و شب بین خار و گل ، سنگ و گهر
تا ز زهر و ، از شکر در نگذری
کی تو از گلزار وحدت بو بری ؟
* وحدت اندر وحدت است این مثنوی
از سمک رو تا سماک ،‌ای معنوی
زین نمط وین نوع ، ده طومار و دو
بر نوشت آن دین عیسی را عدو
او ز یک رنگی عیسی بو نداشت
وز مزاج خمّ عیسی ، خو نداشت
جامه صد رنگ ، زآن خم صفا
ساده و یک رنگ گشتی ، چون ضیا
نیست یکرنگی کز او خیزد ملال
بل مثال ماهی و آب زلال
‌گر چه در خشکی هزاران رنگهاست
ماهیان را با یبوست جنگهاست
کیست ماهی ؟ چیست دریا در مثل ؟
تا بدان ماند خدا عز و جل
صد هزاران بحر و ماهی در وجود
سجده آرد پیش آن دریای جود
چند باران عطا باران شده
تا بدان ، آن بحر درّ افشان شده
چند خورشید کرم افروخته
تا که ابر و بحر جود آموخته
* چند خورشید کرم تابان بده
تا بدان ، آن ذره سر گردان شده
پرتو ذاتش ، زده بر مائ و طین
تا‌شده‌دانه ، پذیرنده زمین
خاک امین و ، هر چه در وی کاشتی
بی‌خیانت جنس آن برداشتی
این امانت ، ز آن عنایت یافتست
کافتاب عدل بر وی تافتست
تا نشان حق نیارد نو بهار
خاک سرها را نسازد آشکار
آن جوادی که ، جمادی را بداد
این هنرها ، وین امانت ، وین سداد
* آن جماد از لطف ، چون جان می‌شود
زمهریر ، از قهر پنهان می‌شود
* آن جمادی گشت از فضلش لطیف
کل شیئ من ظریف هو ظریف
هر جمادی را کند فضلش خبیر
غافلان را کرده قهر او ضریر
جان و دل را طاقت این جوش نیست
با که گویم ؟ در جهان یک گوش نیست
هر کجا گوشی بد ، از وی چشم گشت
هر کجا سنگی بد ، از وی یشم گشت
کیمیا ساز است ، چبود کیمیا ؟
معجزه بخش است ، چبود سیمیا ؟
این ثنا گفتن ز من ، ترک ثناست
کاین دلیل هستی و ، هستی خطاست
پیش هست وی بباید ، نیست بود
چیست هستی پیش او کور و کبود ؟
‌گر نبودی کور ، از او بگداختی
گرمی خورشید را بشناختی
ور نبودی او کبود از تعزیت
کی فسردی همچو یخ این ناحیت ؟
همچو شه نادان و غافل بد وزیر
پنجه میزد با قدیم ناگزیر
* ناگزیر جمله ، کان حیّ قدیر
لایزال و لم یزل ، فرد بصیر
با چنان قادر خدائی کز عدم
صد چو عالم هست گرداند به دم
صد چو عالم در نظر پیدا کند
چونکه چشمت را به خود بینا کند
‌گر جهان پیشت بزرگ و بی‌بنیست
پیش قدرت ، ذره‌ای می‌دان ، که نیست
این جهان خود حبس جانهای شماست
هین دوید آن سو ، که صحرای شماست
این جهان محدود و آن خود بی‌حد است
نقش صورت پیش آن معنی ، سد است
صد هزاران نیزه فرعون را
در شکست از موسئی ، با یک عصا
صد هزاران طب جالینوس بود
پیش عیسی و دمش ، افسوس بود
صد هزاران دفتر اشعار بود
پیش حرف امیئی اش ، عار بود
با چنین غالب خداوندی ، کسی
چون نمیرد ؟‌گر نباشد او خسی
بس دل چون کوه را ، انگیخت او
مرغ زیرک با دو پا ، آویخت او
فهم و خاطر تیز کردن نیست راه
جز شکسته ، می‌نگیرد فضل شاه
‌ای بسا گنج آکنان ، کنج کاو
کان خیال اندیش را ، شد ریش گاو
گاو که‌بود تا تو ریش او شوی ؟
خاک چه‌بود تا حشیش او شوی ؟
* زرّ و نقره چیست تا مفتون شوی ؟
چیست صورت تا چنین مجنون شوی ؟
* این سرا و باغ تو ، زندان توست
ملک و مال تو ، بلای جان توست
* آنجماعت را که ایزد مسخ کرد
آیت تصویرشان را نسخ کرد
چون زنی از کار بد شد روی زرد
مسخ کرد او را خدا و ، زهره کرد
عورتی را زهره کردن ، مسخ بود
خاک و گل گشتن ، چه باشد‌ای عنود ؟
روح میبردت سوی چرخ برین
سوی آب و گل شدی در اسفلین
خویشتن را مسخ کردی زین سفول
زآن وجودی که ، بد آن رشک عقول
پس بتر زین مسخ کردن چون‌بود ؟
پیش آن مسخ ، این به غایت دون بود
اسب همت سوی اختر تاختی
آدم مسجود را نشناختی
آخر آدم زاده‌ای ای ناخلف
چند پنداری تو پستی را شرف ؟
چند گویی : من بگیرم عالمی ؟
این جهان را پر کنم از خود همی
‌گر جهان پر برف گردد سربه سر
تاب خور بگذاردش از یک نظر
وزر او و ، وزر چون او ، صد هزار
نیست گرداند خدا ، از یک شرار
عین آن تخییل را ، حکمت کند
عین آن زهرآب را ، شربت کند
* در خرابی ، گنجها پنهان کند
خار را گل ، جسمها را جان کند
آن گمان انگیز را سازد یقین
مهرها انگیزد از اسباب کین
پرورد در آتش ابراهیم را
ایمنی روح سازد ، بیم را
* از سبب سازیش ، من سودائیم
وز سبب سوزیش ، سوفسطائیم
* در سبب سازیش ، سرگردان شدم
وز سبب سوزیش هم ، حیران شدم
* چون وزیر ماکر بد اعتقاد
دین عیسی را بدل کرد ، از فساد
مکر دیگر آن وزیر از خود ببست
وعظ را بگذاشت ، در خلوت نشست
در مریدان در فکند از شوق سوز
‌بود در خلوت ، چهل ، پنجاه روز
خلق دیوانه شدند از شوق او
از فراق حال و ، قال و ، ذوق او
لابه و زاری همی کردند و ، او
از ریاضت گشته در خلوت ، دو تو
گفته ایشان : بی‌تو ما را نیست نور
بی‌عصا کش ، چون‌بود احوال کور ؟
از سر اکرام و ، از بهر خدا
بیش از این ما را مدار از خود جدا
ما چو طفلانیم و ، ما را دایه تو
بر سر ما گستران آن سایه تو
گفت : جانم از محبان دور نیست
لیک بیرون آمدن دستور نیست
آن امیران در شفاعت آمدند
وآن مریدان در ضراعت آمدند
کاین چه بد بختیست ما را ؟‌ای کریم
از دل و دین مانده ما بی‌تو یتیم
تو بهانه میکنی و ، ما ز درد
میزنیم از سوز دل ، دمهای سرد
ما به گفتار خوشت خو کرده ایم
ما ز شیر حکمت تو خورده ایم
الله الله ، این جفا با ما مکن
لطف کن ، امروز را فردا مکن
می‌دهد دل مر ترا ؟ کاین بیدلان
بی‌تو گردند آخر از بی‌حاصلان
جمله در خشکی چو ماهی میطپند
آب را بگشا ، ز جو بر‌دار بند
‌ای که چون تو در زمانه نیست کس
الله الله ، خلق را فریاد رس
گفت : هان‌ای سخرگان گفت‌وگو
وعظ و گفتار زبان و گوش جو
پنبه اندر گوش حس دون کنید
‌بند حس ، از چشم خود بیرون کنید
پنبه آن گوش سر ، گوش سر است
تا نگردد این کر ، آن باطن کر است
بی‌حس و بی‌گوش و بی‌فکرت شوید
تا خطاب ارْجعی را بشنوید
تا به گفت و گوی پندار اندری
تو ز گفت خواب کی بوئی بری ؟
سیر بیرونست ، فعل و قول ما
سیر باطن هست بالای سما
حس ، خشکی دید ، کز خشکی بزاد
موسی جان ، پای در دریا نهاد
چونکه عمر اندر ره خشکی گذشت
گاه کوه و ، گاه صحرا ، گاه دشت
سیر جسم خشک ، بر خشکی فتاد
سیر جان ، پا در دل دریا نهاد
آب حیوان ، از کجا خواهی تو یافت ؟
موج دریا را ، کجا خواهی شکافت ؟
موج خاکی ، فهم و وهم و فکر ماست
موج آبی صحو و سکر است و فناست
تا در این فکری ، از آن سکری تو دور
تا از این مستی ، از آن جامی نفور
گفت و گوی ظاهر آمد چون غبار
مدتی خاموش خو کن ، هوش دار
جمله گفتند :‌ای حکیم رخنه جو
این فریب و ، این جفا با ما مگو
* ما اسیرانیم ، تا کی زین فریب ؟
بیدل و جانیم ، چندین این عتیب ؟
* چون پذیرفتی تو ما را زابتدا
مرحمت کن همچنین تا انتها
* ضعف و عجز و فقر ما دانسته ای
درد ما را هم دوا دانسته ای
چار پا را ، قدر طاقت بار نه
بر ضعیفان ، قدر قوّت کار نه
دانه هر مرغ ، اندازه وی است
طعمه هر مرغ ، انجیری کی است ؟
طفل را‌گر نان دهی ، بر جای شیر
طفل مسکین را از آن نان مرده گیر
چونکه دندانها بر آرد ، بعد از آن
هم بخود گردد دلش جویای نان
مرغ پر نارسته ، چون پران شود
لقمه هر گربه دران شود
چون بر آرد پر ، بپرد او به خود
بی‌تکلف ، بی‌صفیر نیک و بد
دیو را ، نطق تو ، خامش می‌کند
گوش ما را ، گفت تو ، هش می‌کند
گوش ما هوش است ، چون گویا توئی
خشک ما بحر است ، چون دریا توئی
با تو ، ما را خاک بهتر از فلک
‌ای سماک از تو منور تا سمک
بی‌تو ، ما را بر فلک تاریکی است
با تو‌ای مه ، این زمین تاری ، کی است ؟
* با مه روی تو شب تاری ، کی است ؟
روز را بی‌نور تو ، تاریکیست
با تو ، بر خاک از فلک بردیم دست
بر سما ما بی‌تو ، چون خاکیم پست
صورت رفعت‌بود ، افلاک را
معنی رفعت ، روان پاک را
صورت رفعت ، برای جسمهاست
جسمها در پیش معنی ، اسم هاست
* الله الله یک نظر بر ما فکن
لا تقنطنا فقد ظال الحزن
گفت : حجتهای خود کوته کنید
پند را در جان و در دل ، ره کنید
‌گر امینم ، متهم نبود امین
‌گر بگویم آسمان را من زمین
‌گر کمالم ، با کمال انکار چیست ؟
ور نیم ، این زحمت و آزار چیست ؟
من نخواهم شد از این خلوت برون
زآن که مشغولم به احوال درون
جمله گفتند :‌ای وزیر ، انکار نیست
گفت ما ، چون گفته اغیار نیست
اشک دیدست از فراق تو روان
آه آه است ، از میان جان دوان
طفل با دایه نه استیزد ، ولیک
گرید او ، گرچه ، نه بد داند ، نه نیک
ما چو چنگیم و ، تو زخمه میزنی
زاری از ما نی ، تو زاری میکنی
ما چو نائیم و ، نوا در ما ز توست
ما چو کوهیم و ، صدا در ما ز توست
ما چو شطرنجیم ، اندر برد و مات
برد و مات ما ز توست ،‌ای خوش صفات
ما که باشیم ؟‌ای تو ما را جان جان
تا که ما باشیم ، با تو در میان
ما عدمهائیم و ، هستیها نما
تو وجود مطلقی ، فانی نما
ما همه شیران ، ولی شیر علم
حمله مان از باد باشد ، دمبدم
حمله مان پیدا و ، ناپیداست باد
جان فدای آنکه ناپیداست باد
باد ما و ،‌بود ما ، از داد توست
هستی ما جمله از ایجاد توست
لذت هستی نمودی ، نیست را
عاشق خود کرده‌بودی نیست را
لذت انعام خود را ، وامگیر
نقل و باده ، جام خود را ، وامگیر
ور بگیری ، کیت جستجو کند ؟
نقش با نقاش ، چون نیرو کند ؟
منگر اندر ما ، مکن در ما نظر
اندر اکرام و سخای خود نگر
ما نبودیم و تقاضامان نبود
لطف تو ، ناگفته ما میشنود
نقش باشد پیش نقاش و قلم
عاجز و بسته ، چو کودک در شکم
پیش قدرت ، خلق جمله بارگه
عاجزان ، چون پیش سوزن کارگه
گاه نقش دیو و ، گه آدم کند
گاه نقش شادی و ، گه غم کند
دست نی ، تا دست جنباند به دفع
نطق نی ، تا دم زند از ضرّ و نفع
تو ز قرآن باز خوان تفسیر بیت
گفت ایزد : ما رمیت اذ رمیت
‌گر بپرانیم تیر ، آن نی ز ماست
ما کمان و ، تیر اندازش خداست
این نه جبر ، این معنی جباری است
ذکر جباری ، برای زاری است
زاری ما شد ، دلیل اضطرار
خجلت ما شد ، دلیل اختیار
‌گر نبودی اختیار ، این شرم چیست ؟
وین دریغ و خجلت و آزرم چیست ؟
زجر استادان ، به شاگردان چراست ؟
خاطر از تدبیرها ، گردان چراست ؟
ور تو گویی : غافل است از جبر او
ماه حق ، پنهان شد اندر ابر او
هست این را خوش جواب ار بشنوی
بگذری از کفر و ، بر دین بگروی
حسرت و زاری ، گه بیماری است
وقت بیماری ، همه بیداری است
آن زمان که میشوی بیمار تو
میکنی از جرم استغفار تو
مینماید بر تو زشتی گنه
میکنی نیت : که باز آیم به ره
عهد و پیمان میکنی که : بعد از این
جز که طاعت نبودم کاری گزین
پس یقین گشت آن که بیماری تو را
می‌ببخشد هوش و بیداری تو را
پس بدان این اصل را ،‌ای اصل جو
هر که را درد است ، او بردست بو
هر که او بیدارتر ، پر دردتر
هر که او آگاه تر ، رخ زردتر
‌گر ز جبرش آگهی ، زاریت کو ؟
جنبش زنجیر جباریت کو ؟
* بسته در زنجیر ، شادی چون کند ؟
چوب اشکسته ، عمادی چون کند ؟
* کی اسیر حبس ، آزادی کند ؟
کی گرفتار بلا ، شادی کند ؟
ور تو می‌بینی که پایت بسته اند
بر تو سرهنگان شه ، بنشسته اند
پس تو سرهنگی مکن با عاجزان
زآنکه نبود ، طبع و خوی عاجز ، آن
چون تو جبر او نمی‌بینی ، مگو
ور همی بینی ، نشان دید کو ؟
در هر آن کاری که میل استت بدان
قدرت خود را همی بینی عیان
در هر آن کاری که میلت نیست و خواست
اندر آن جبری شوی ، کاین از خداست
انبیا ، در کار دنیا جبریند
کافران ، در کار عقبی جبریند
انبیا را کار عقبی اختیار
کافران را کار دنیا اختیار
زآنکه هر مرغی به سوی جنس خویش
میپرد او در پس و ، جان پیش پیش
کافران ، چون جنس سجّین آمدند
سجن دنیا را ، خوش آیین آمدند
انبیا ، چون جنس علیین بدند
سوی علیین بجان و دل شدند
* ایخدا ، بنما تو جان را آن مقام
که اندرو بیحرف میروید کلام
این سخن پایان ندارد لیک ما
باز گوئیم آن تمامی قصه را
آن وزیر از اندرون آواز داد
کای مریدان ، از من این معلوم باد
که مرا عیسی چنین پیغام کرد
کز همه یاران و خویشان باش فرد
روی در دیوار کن ، تنها نشین
وز وجود خویش هم خلوت گزین
بعد از این ، دستوری گفتار نیست
بعد از این ، با گفت و گویم کار نیست
الوداع‌ای دوستان ، من مرده ام
رخت بر چارم فلک در برده ام
تا به زیر چرخ ناری چون حطب
من نسوزم ، در عنا و در عطب
پهلوی عیسی نشینم بعد از این
بر فراز آسمان چارمین
وآنگهانی ، آن امیران را بخواند
یک به یک تنها ، به هر یک حرف راند
گفت هر یک را : به دین عیسوی
نایب حق و ، خلیفه من توی
و آن امیران دگر اتباع تو
کرد عیسی جمله را ، اشیاع تو
هر امیری کو کشد گردن ، بگیر
یا بکش ، یا خود همی دارش اسیر
لیک تا من زنده‌ام اینرا مگوی
تا نمیرم ، این ریاست را مجوی
تا نمیرم من ، تو این پیدا مکن
دعوی شاهی و استیلا مکن
اینک این طومار و احکام مسیح
یک به یک بر خوان تو بر امت ، فصیح
هر امیری را چنین گفت او جدا
نیست نایب جز تو ، در دین خدا
هر یکی را کرد اندر سرّ عزیز
هر چه آن را گفت ، این را گفت نیز
هر یکی را ، او یکی طومار داد
هر یکی ضد دگر بد المراد
ضد همدیگر ز پایان تا بسر
شرح دادستم من این را ،‌ای پسر
جملگی طومارها بد مختلف
همچو شکل حرفها ، یا تا الف
حکم این طومار ، ضد حکم آن
پیش از این کردیم این ضد را بیان
بعد از آن ، چل روز دیگر در ببست
خویش کشت و ، از وجود خود برست
چون که خلق از مرگ او آگاه شد
بر سر گورش قیامتگاه شد
خلق چندان جمع شد بر گور او
موکنان ، جامه دران ، در شور او
کان عدد را هم ، خدا داند شمرد
از عرب ، وز ترک و ، از رومی و کرد
خاک او کردند بر سرهای خویش
درد او دیدند درمانهای خویش
آن خلایق بر سر گورش ، مهی
کرده خون را از دو چشم خود رهی
جمله از درد فراغش در فغان
هم شهان و هم کهان و هم مهان
بعد ماهی ، خلق گفتند :‌ای مهان
از امیران کیست بر جایش نشان ؟
تا به جای او شناسیمش امام
تا که کار ما ، از او گردد تمام
سر همه بر اختیار او نهیم
دست بر دامان و دست او دهیم
چونکه شد خورشید و ، ما را کرد داغ
چاره نبود بر مقامش از چراغ
چونکه شد از پیش دیده ، روی یار
نایبی باید از او مان یادگار
چونکه گل بگذشت و ، گلشن شد خراب
بوی گل را ، از که جوئیم ؟ از گلاب
چون خدا اندر نیاید در عیان
نایب حقند ، این پیغمبران
نی غلط گفتم ، که نایب با منوب
‌گر دو پنداری ، قبیح آید ، نه خوب
نی دو باشد ، تا تویی صورت پرست
پیش او یک گشت ، کز صورت برست
چون به صورت بنگری ، چشمت دو است
تو به نورش درنگر ، کان یکتو است
* لاجرم ، چون بر یکی افتد بصر
آن یکی باشد ، دو ناید در نظر
نور هر دو چشم نتوان فرق کرد
چونکه در نورش ، نظر انداخت مرد
ده چراغ ار حاضر آری در مکان
هر یکی باشد به صورت ، غیر آن
فرق نتوان کرد نور هر یکی
چون به نورش روی آری ، بی‌شکی
* اطلب المعنی من الفرقان و قل
لا نفرق بین آحاد الرسل
‌گر تو صد سیب و ، صد آبی بشمری
صد نماند ، یک شود چون بفشری
در معانی قسمت و اعداد نیست
در معانی تجزیه و افراد نیست
اتحاد یار ، با یاران خوش است
پای معنی گیر ، صورت سرکش است
صورت سرکش ، گدازان کن ، ز رنج
تا ببینی زیر آن ، وحدت چو گنج
ور تو نگدازی ، عنایتهای او
خود گدازد‌ای دلم مولای او
او نماید ، هم به دلها خویش را
او بدوزد ، خرقه درویش را
منبسط‌بودیم و یک گوهر همه
بی‌سر و بی‌پا بدیم ، آن سر همه
یک گهر‌بودیم ، همچون آفتاب
بی‌گره‌بودیم و صافی ، همچو آب
چون به صورت آمد آن نور سره
شد عدد ، چون سایه‌های کنگره
کنگره ویران کنید ، از منجنیق
تا رود فرق از میان این فریق
شرح این را گفتمی من از مری
لیک ترسم ، تا نلغزد خاطری
نکته‌ها ، چون تیغ پولاد است ، تیز
‌گر نداری تو سپر ، واپس گریز
پیش این الماس ، بی‌اسپر میا
کز بریدن تیغ را نبود حیا
زین سبب من تیغ کردم در غلاف
تا که کج خوانی ، نخواند بر خلاف
آمدیم اندر تمامی داستان
وز وفاداری جمع راستان
کز پس این پیشوا برخاستند
بر مقامش نایبی میخواستند
یک امیری ز آن امیران ، پیش رفت
پیش آن قوم وفا اندیش رفت
گفت : اینک نایب آن مرد ، من
نایب عیسی منم اندر زمن
اینک این طومار ، برهان من است
کاین نیابت بعد از او آن من است
آن امیر دیگر آمد از کمین
دعوی او در خلافت بد همین
از بغل او نیز طوماری نمود
تا بر آمد هر دو را خشم و جحود
آن امیران دگر یک یک قطار
بر کشیده تیغهای آب دار
هر یکی را تیغ و طوماری به دست
درهم افتادند ، چون پیلان مست
* هر امیری داشت خیل بیکران
تیغها را برکشیدند آن زمان
صد هزاران مرد ترسا کشته شد
تا ز سرهای بریده پشته شد
خون روان شد همچو سیل از چپ و راست
کوه کوه ، اندر هوا زین گرد خاست
تخمهای فتنه‌ها کاو کشته بود
آفت سرهای ایشان گشته بود
جوزها بشکست و ، آن کان مغز داشت
بعد کشتن ، روح پاک نغز داشت
کشتن و مردن ، که بر نقش تن است
چون انار و سیب را بشکستن است
آنچه شیرین است ، آن شد یار دانگ
وآنچه پوسیدست ، نبود غیر بانگ
* آنچه پر مغز است ، چون مشک است پاک
وانچه پوسیده است ، نبود غیر خاک
آن چه با معنی است ، خوش پیدا شود
وآنچه بی‌معنیست ، خود رسوا شود
رو به معنی کوش ،‌ای صورت پرست
زآنکه معنی بر تن صورت پر است
همنشین اهل معنی باش ، تا
هم عطا‌یابی و هم باشی فتا
جان بی‌معنی در این تن ، بی‌خلاف
هست همچون تیغ چوبین در غلاف
تا غلاف اندر‌بود با قیمت است
چون برون شد ، سوختن را آلت است
تیغ چوبین را مبر در کارزار
بنگر اول ، تا نگردد کار ، زار
گر‌بود چوبین ، برو دیگر طلب
ور‌بود الماس ، پیش آ با طرب
تیغ در زرادخانه اولیاست
دیدن ایشان شما را کیمیاست
جمله دانایان همین گفته ، همین
هست دانا رحْمه للعالمین
‌گر اناری میخری ، خندان بخر
تا دهد خنده ز دانه او خبر
‌ای مبارک خنده اش ، کاو از دهان
مینماید دل چو در ، از درج جان
نار خندان ، باغ را خندان کند
صحبت مردانت ، چون مردان کند
نامبارک ، خنده آن لاله بود
کز دهان او ، سواد دل ، نمود
* یک زمانی ، صحبتی با اولیا
بهتر از صد ساله طاعت بی‌ریا
‌گر تو سنگ صخره و مرمر بوی
چون به صاحب دل رسی ، گوهر شوی
مهر پاکان در میان جان نشان
دل مده الا ، به مهر دل خوشان
کوی نومیدی مرو ، امیدهاست
سوی تاریکی مرو ، خورشیدهاست
دل ترا ، در کوی اهل دل کشد
تن ترا ، در حبس آب و گل کشد
هین غذای دل‌طلب از هم دلی
رو بجو اقبال را از مقبلی
* دست زن در ذیل صاحب دولتی
تا ز افضالش بیابی رفعتی
* صحبت صالح تو را ، صالح کند
صحبت طالح تو را ، طالح کند
‌بود در انجیل نام مصطفی
آن سر پیغمبران ، بحر صفا
‌بود ذکر حلیه‌ها و شکل او
‌بود ذکر غزو و صوم و اکل او
طایفه نصرانیان بهر ثواب
چون رسیدندی بدان نام و خطاب
بوسه دادندی بدان نام شریف
رو نهادندی بدان وصف لطیف
اندر این فتنه که گفتم ، آن گروه
ایمن از فتنه بدند و ، از شکوه
ایمن از شرّ امیران و وزیر
در پناه نام احمد مستجیر
نسل ایشان نیز هم بسیار شد
نور احمد ناصر آمد ، یار شد
وآن گروه دیگر از نصرانیان
نام احمد داشتندی مستهان
مستهان و خوار گشتند از فتن
از وزیر شوم رای شوم فن
* مستهان و خوار گشتند آن فریق
گشته محروم از خود و ، شرط طریق
هم مخبط دینشان و حکمشان
از پی طومارهای کج بیان
نام احمد ، چون چنین یاری کند
تا که نورش چون مددکاری کند ؟
نام احمد چون حصاری شد ، حصین
تا چه باشد ذات آن روح الامین ؟
بعد از این ، خون‌ریز درمان ناپذیر
کاندر افتاد از بلای آن وزیر
یک شه دیگر ز نسل آن جهود
در هلاک قوم عیسی رو نمود
‌گر خبر خواهی از این دیگر خروج
سوره بر خوان ، و السما ذات البروج
سنت بد ، کز شه اول بزاد
این شه دیگر ، قدم بر وی نهاد
هر که او بنهاد ناخوش سنتی
سوی او نفرین رود هر ساعتی
* زانکه هر چه این کند ، زانگون ستم
زاولین جوید خدا ، بی‌بیش و کم
نیکوان رفتند و سنتها بماند
وز لئیمان ، ظلم و لعنتها بماند
تا قیامت ، هر که جنس آن بدان
در وجود آید ،‌بود رویش بدان
رگ رگ است این آب شیرین ، و آب شور
در خلایق میرود تا نفخ صور
نیکوان را هست میراث از خوش آب
آن چه میراث است اوْرثْنا الکتاب
شد نثار طالبان ، ار بنگری
شعله‌ها از گوهر پیغمبری
شعله‌ها ، با گوهران گردان بود
شعله آن جانب رود ، هم کان بود
نور روزن گرد خانه میدود
زآنکه خور ، برجی به برجی میرود
هر که را با اختری پیوستگیست
مر ورا ، با اختر خود هم تکی است
طالعش‌گر زهره باشد در طرب
میل کلی دارد و ، عشق و طلب
ور‌بود مریخی خون‌ریز خو
جنگ و بهتان و خصومت جوید او
اخترانند ، از ورای اختران
که احتراق و نحس نبود اندر آن
سایران در آسمانهای دگر
غیر این هفت آسمان مشتهر
راسخان در تاب انوار خدا
نی بهم پیوسته ، نی از هم جدا
هر که باشد طالع او ، زآن نجوم
نفس او کفار سوزد در رجوم
خشم مریخی نباشد خشم او
منقلب رو ، غالب مغلوب خو
نور غالب ، ایمن از کسف و غسق
در میان اصبعین نور حق
حق فشاند آن نور را بر جانها
مقبلان برداشته دامانها
وآن نثار نور ، هر کس یافته
روی از غیر خدا برتافته
هر که را دامان عشقی ، نابده
زآن نثار نور ، بی‌بهره شده
جزوها را ، رویها سوی کل است
بلبلان را عشق ، با روی گل است
گاو را رنگ از برون و ، مرد را
از درون جو ، رنگ سرخ و زرد را
رنگهای نیک ، از خمّ صفاست
رنگ زشتان ، از سیاه آب جفاست
صبْغه الله ، نام آن رنگ لطیف
لعْنه الله ، بوی این رنگ کثیف
آنچه از دریا به دریا میرود
از همانجا کامد ، آنجا میرود
از سر که ، سیلهای تیز رو
وز تن ما ، جان عشق‌آمیز رو
آن جهود سگ ببین چه رای کرد
پهلوی آتش ، بتی بر پای کرد
کانکه این بت را سجود آرد ، برست
ور نیارد ، در دل آتش نشست
چون سزای این بت نفس ، او نداد
از بت نفسش ، بتی دیگر بزاد
مادر بتها ، بت نفس شماست
زآنکه آن بت مار و ، این بت اژدهاست
آهن و سنگ است نفس و ، بت شرار
آن شرار از آب می‌گیرد قرار
سنگ و آهن زآب ، کی ساکن شود ؟
آدمی با این دو ، کی ایمن‌بود ؟
سنگ و آهن در درون دارند نار
آب را ، بر نارشان نبود گذار
زآب ، چون نار برون کشته شود
در درون سنگ و آهن ، کی رود ؟
آهن و سنگ است ، اصل نار و دود
فرع هر دو ، کفر ترسا و جهود
بت ، سیاه آبست در کوزه نهان
نفس ، مر آب سیه را ، چشمه دان
آن بت منحوت ، چون سیل سیاه
نفس بتگر ، چشمه‌ای بر شاهراه
* بت درون کوزه چون آب گذر
نفس شومت چشمه آن ،‌ای مصر
صد سبو را بشکند ، یک پاره سنگ
و آب چشمه میزهاند بی‌درنگ
آب خم و کوزه‌گر ، فانی شود
آب چشمه تازه و ، باقی بود
بت شکستن سهل باشد ، نیک سهل
سهل دیدن نفس را ، جهل است ، جهل
صورت نفس ار بجوئی ،‌ای پسر
قصه دوزخ بخوان ، با هفت در
هر نفس مکری و ، در هر مکر از آن
غرقه صد فرعون ، با فرعونیان
در خدای موسی و ، موسی گریز
آب ایمان را ز فرعونی مریز
دست را اندر احد و احمد بزن
‌ای برادر ، واره از بوجهل تن
یک زنی با طفل آورد آن جهود
پیش آن بت ، و آتش اندر شعله بود
* گفت :‌ای زن پیش این بت سجده کن
ورنه در آتش بسوزی بی‌سخن
*‌بود آن زن پاکدین و مومنه
سجده آن بت نکرد ، آن موقنه
طفل از او بستد ، در آتش در فکند
زن بترسید و ، دل از ایمان بکند
خواست تا او سجده آرد پیش بت
بانگ زد آن طفل : کانی لم امت
اندرآ مادر که من اینجا خوشم
‌گر چه در صورت میان آتشم
چشم‌بند است آتش ، از بهر حجیب
رحمت است این ، سر بر آورده ز جیب
اندرآ مادر ، ببین برهان حق
تا ببینی عشرت خاصان حق
اندرآ و آب بین ، آتش مثال
از جهانی کاتش است آبش مثال
اندرآ اسرار ابراهیم بین
کاو در آتش یافت ورد و یاسمین
مرگ میدیدم گه زادن ز تو
سخت خوفم‌بود افتادن ز تو
چون بزادم ، رستم از زندان تنگ
در جهانی ، خوش هوائی ، خوب رنگ
این جهان را چون رحم دیدم کنون
چون در این آتش بدیدم این سکون
اندر این آتش بدیدم عالمی
ذره ذره ، اندر او عیسی دمی
نک ، جهان نیست شکل هست ذات
و آن جهانتان هست شکل بی‌ثبات
اندرآ مادر به حق مادری
بین که این آذر ندارد آذری
اندرآ مادر که اقبال آمدست
اندرآ مادر ، مده دولت ز دست
قدرت آن سگ بدیدی ، اندرآ
تا ببینی قدرت و فضل خدا
من ز رحمت میگشایم پای تو
کز طرب خود نیستم پروای تو
اندرآ و دیگران را هم بخوان
کاندر آتش ، شاه بنهادست خوان
اندر آئید‌ای همه ، پروانه وار
اندر این آتش که دارد صد بهار
اندر آئید ،‌ای مسلمانان همه
غیر عذب دین ، عذاب است آن همه
* اندر آئید و ببینید این چنین
سرد گشته آتش گرم مهین
* اندر آئید ،‌ای همه مست و خراب
اندر آئید ،‌ای همه عین عتاب
* اندر آئید ، اندر این بحر عمیق
تا که گردد روح ، صافی و رقیق
* مادرش انداخت خود را اندر او
دست او بگرفت ، طفل مهر خو
* اندر آمد مادر آن طفل خرد
اندر آتش ، گوی دولت را ببرد
* مادرش هم زآن نسق ، گفتن گرفت
درّ وصف لطف حق ، سفتن گرفت
بانگ میزد در میان آن گروه
پر همی شد جان خلقان از شکوه
* نعره میزد خلق را : کای مردمان
اندر آتش بنگرید این بوستان
خلق خود را بعد از آن بی‌خویشتن
می‌فکندند اندر آتش مرد و زن
بی‌موکل بی‌کشش از عشق دوست
زآنکه شیرین کردن هر تلخ ، از اوست
تا چنان شد ، کان عوانان خلق را
منع میکردند ، کاتش در میا
آن یهودی شد سیه رو و خجل
شد پشیمان زین سبب ، بیمار دل
کاندر ایمان ، خلق عاشق تر شدند
در فنای جسم ، صادق تر شدند
مکر شیطان هم در او پیچید ، شکر
دیو خود را هم سیه رو دید ، شکر
آنچه میمالند بر روی کسان
جمع شد در چهره آن ناکس ، آن
آنکه میدرید جامه خلق ، چست
شد دریده آن او ، زایشان درست
آن دهان کژ کرد و ، از تسخر بخواند
نام احمد را ، دهانش کژ بماند
باز آمد ، کای محمد عفو کن
‌ای ترا الطاف و علم من لدن
من تو را افسوس میکردم ز جهل
من بدم افسوس را ، منسوب و اهل
چون خدا خواهد که پرده کس درد
میلش اندر طعنه پاکان برد
ور خدا خواهد که پوشد عیب کس
کم زند در عیب معیوبان نفس
چون خدا خواهد که مان یاری کند
میل ما را جانب زاری کند
‌ای خنک چشمی ، که او گریان اوست
‌ای همایون دل ، که او بریان اوست
از پی هر گریه آخر خنده ایست
مرد آخر بین ، مبارک بنده‌ای است
هر کجا آب روان ، سبزه بود
هر کجا اشک روان ، رحمت شود
باش چون دولاب نالان ، چشم تر
تا ز صحن جانت ، بر روید خضر
* مرحمت فرمود سید ، عفو کرد
چون ز جرات توبه کرد از روی زرد
رحم خواهی ، رحم کن بر اشک بار
رحم خواهی ، بر ضعیفان رحم آر
رو به آتش کرد شه : کای تند خو
آن جهان سوز طبیعی خوت کو ؟
چون نمیسوزی ، چه شد خاصیتت ؟
یا ز بخت ما دگر شد نیتت
می‌نبخشایی تو بر آتش پرست
آن که نپرستد ترا ، او چون برست ؟
هرگز‌ای آتش تو صابر نیستی
چون نسوزی ؟ چیست ؟ قادر نیستی ؟
چشم‌بند است ،‌ای عجب ، یا هوش بند
چون نسوزاند چنین شعله بلند ؟
جادوئی کردت کسی ، یا سیمیاست
یا خلاف طبع تو ، از بخت ماست
گفت آتش : من همانم آتشم
اندرآ تا تو ببینی تابشم
طبع من دیگر نگشت و عنصرم
تیغ حقم ، هم به دستوری برم
بر در خرگه ، سگان ترکمان
چاپلوسی کرده پیش میهمان
ور به خرگه بگذرد بیگانه رو
حمله بیند از سگان ، شیرانه او
من ز سگ کم نیستم در بندگی
کم ز ترکی نیست حق ، در زندگی
آتش طبعت اگر غمگین کند
سوزش از امر ملیک دین کند
آتش طبعت اگر شادی دهد
اندر او شادی ملیک دین نهد
چون که غم بینی ، تو استغفار کن
غم به امر خالق آمد ، کار کن
چون بخواهد ، عین غم شادی شود
عین‌بند پای ، آزادی شود
باد و خاک و آب و آتش بنده اند
با من و تو مرده ، با حق زنده اند
پیش حق آتش همیشه در قیام
همچو عاشق ، روز و شب پیچان مدام
سنگ بر آهن زنی ، آتش جهد
هم به امر حق ، قدم بیرون نهد
آهن و سنگ ستم ، بر هم مزن
کاین دو میزایند ، همچون مرد و زن
سنگ و آهن خود سبب آمد و لیک
تو به بالاتر نگر ،‌ای مرد نیک
کاین سبب را آن سبب آورد پیش
بی‌سبب ، کی شد سبب هرگز بخویش ؟
این سبب را آن سبب عامل کند
باز گاهی بی‌پر و عاطل کند
و آن سببها ، که انبیا را رهبر است
آن سببها ، زین سببها برتر است
این سبب را محرم آمد عقل ما
و آن سببها راست محرم ، انبیا
این سبب چه‌بود ؟ به تازی گو رسن
اندر این چه ، این رسن آمد به فن
گردش چرخ ، این رسن را علت است
چرخ گردان را ندیدن زلت است
این رسنهای سببها در جهان
هان و هان ، زین چرخ سرگردان مدان
تا نمانی صفر و سر گردان چو چرخ
تا نسوزی تو ، ز بی‌مغزی چو مرخ
باد ، آتش می‌شود از امر حق
هر دو سر مست آمدند از خمر حق
آب حلم و آتش خشم‌ای پسر
هم ز حق بینی ، چو بگشایی نظر
‌گر نبودی واقف از حق جان باد
فرق کی کردی میان قوم عاد ؟
هود گرد مومنان خطی کشید
نرم میشد باد ، کانجا میرسید
هر که بیرون‌بود ز آن خط ، جمله را
پاره پاره می‌گسست اندر هوا
همچنین شیبان راعی میکشید
گرد بر گرد رمه ، خطی پدید
چون به جمعه می‌شد او وقت نماز
تا نیارد گرگ آنجا ترکتاز
هیچ گرگی در نرفتی اندر آن
گوسپندی هم نگشتی زآن نشان
باد حرص گرگ و ، حرص گوسفند
دائره مرد خدا را‌بود بند
همچنین باد اجل با عارفان
نرم و خوش همچون نسیم بوستان
آتش ابراهیم را دندان نزد
چون گزیده حق‌بود ، چونش گزد ؟
آتش شهوت نسوزد اهل دین
باقیان را برده تا قعر زمین
موج دریا چون به امر حق بتاخت
اهل موسی را ز قبطی واشناخت
خاک ، قارون را ، چو فرمان در رسید
با زر و تختش به قعر خود کشید
آب و گل چون از دم عیسی چرید
بال و پر بگشاد و ، مرغی شد پرید
* از دهانت چون برآمد حمد حق
مرغ جنت سازدش رب الفلق
هست تسبیحت ، بجای آب و گل
مرغ جنت شد ز نفخ صدق دل
کوه طور از نور موسی شد به رقص
صوفئی کامل شد و رست او ز نقص
چه عجب‌گر کوه صوفی شد عزیز ؟
جسم موسی از کلوخی‌بود نیز
این عجایب دید آن شاه جهود
جز که طنز و جز که انکارش نبود
ناصحان گفتند : از حد مگذران
مرکب استیزه را چندین مران
* بگذر از کشتن ، مکن این فعل بد
بعد از این ، آتش مزن در جان خود
ناصحان را دست بست و‌بند کرد
ظلم را پیوند در پیوند کرد
بانگ آمد : کار چون اینجا رسید
پای دار‌ای سگ ، که قهر ما رسید
بعد از آن آتش چهل گز بر فروخت
حلقه گشت و آن جهودان را بسوخت
اصل ایشان‌بود آتش ابتدا
سوی اصل خویش رفتند انتها
هم ز آتش زاده‌بودند آن فریق
جزوها را سوی کل باشد طریق
* هم ز آتش زاده‌بودند آن خسان
حرف میراندند از نار و دخان
آتشی‌بودند ، مومن سوز و بس
سوخت خود را آتش ایشان ، چو خس
آن که بوده است امه الهاویه
هاویه آمد مر او را زاویه
مادر فرزند ، جویان وی است
اصلها مر فرعها را در پی است
آب اندر حوض اگر زندانی است
باد نشفش می‌کند ، که ارکانی است
میرهاند ، میبرد تا معدنش
اندک اندک ، تا نبینی بردنش
وین نفس ، جانهای ما را همچنان
اندک اندک دزدد از حبس جهان
تا الیه یصعد اطیاب الکلم
صاعدا منا الی حیث علم
ترتقی انفاسنا بالمنتقی
متحفا منا الی‌دار البقا
ثم تاتینا مکافات المقال
ضعف ذاک رحمه من ذی الجلال
ثم یلجینا الی امثالها
کی ینال العبد مما نالها
هکذا تعرج و تنزل دائما
ذا فلا زلت علیه قائما
پارسی گوئیم ، یعنی این کشش
ز آن طرف آید ، که آمد آن چشش
چشم هر قومی به سوئی مانده است
کان طرف یک روز ذوقی رانده است
ذوق جنس ، از جنس خود باشد یقین
ذوق جزو ، از کل خود باشد ببین
یا مگر آن قابل جنسی بود
چون بدو پیوست جنس او شود
همچو آب و نان ، که جنس ما نبود
گشت جنس ما و ، اندر ما فزود
نقش جنسیت ندارد آب و نان
ز اعتبار آخر ، آن را جنس دان
ور ز غیر جنس باشد ذوق ما
آن مگر مانند باشد جنس را
آنکه مانند است ، باشد عاریت
عاریت باقی نماند عاقبت
مرغ را‌گر ذوق آید از صفیر
چونکه جنس خود نیابد شد نفیر
تشنه را‌گر ذوق آید از سراب
چون رسد در وی ، گریزد ، جوید آب
مفلسان ،‌گر خوش شوند ، از زر قلب
لیک آن رسوا شود ، در‌دار ضرب
تا زراندودیت ، از ره نفکند
تا خیال کژ تو را چه نفکند
از کلیله باز خوان این قصه را
و اندر آن قصه‌طلب کن حصه را
طایفه نخجیر در وادی خوش
بودشان با شیر ، دایم کش مکش
بسکه آن شیر از کمین درمیربود
آن چرا ، بر جمله ناخوش گشته بود
حیله کردند آمدند ایشان به شیر
کز وظیفه ، ما تو را داریم سیر
جز وظیفه ، در پی صیدی میا
تا نگردد تلخ بر ما این گیا
گفت : آری ،‌گر وفا بینم ، نه مکر
مکرها بس دیده‌ام از زید و بکر
من هلاک فعل و مکر مردمم
من گزیده زخم مار و کژدمم
مردم نفس از درونم در کمین
از همه مردم بتر ، در مکر و کین
گوش من لا یلدغ المومن شنید
قول پیغمبر به جان و دل گزید
جمله گفتند :‌ای حکیم با خبر
الحذر دع لیس یغنی عن قدر
در حذر شوریدن ، شور و شر است
رو توکل کن ، توکل بهتر است
با قضا پنجه مزن ،‌ای تند و تیز
تا نگیرد هم قضا با تو ستیز
مرده باید‌بود پیش حکم حق
تا نیاید زخمت ، از رب الفلق
گفت : آری ،‌گر توکل رهبر است
این سبب هم سنت پیغمبر است
گفت پیغمبر به آواز بلند
با توکل زانوی اشتر ببند
رمز " الکاسب حبیب الله " شنو
از توکل ، در سبب کاهل مشو
* رو توکل کن تو با کسب ،‌ای عمو
جهد میکن ، کسب میکن ، مو بمو
* جهد کن ، جّدی نما ، تا وارهی
ور تو از جهدش بمانی ، ابلهی
قوم گفتندش که : کسب ، از ضعف خلق
لقمه تزویر دان ، بر قدر حلق
* پس بدان که کسبها از ضعف خاست
در توکل ، تکیه بر غیری خطاست
نیست کسبی از توکل خوبتر
چیست از تسلیم خود محبوبتر ؟
بس گریزند از بلا ، سوی بلا
بس جهند از مار ، سوی اژدها
حیله کرد انسان و ، حیله اش ، دام بود
آنکه جان پنداشت ، خون آشام بود
در ببست و ، دشمن اندر خانه بود
حیله فرعون زین افسانه بود
صد هزاران طفل کشت آن کینه کش
و آنکه او میجست ، اندر خانه اش
دیده ما چون بسی علت در اوست
رو فنا کن دید خود ، در دید دوست
دید ما را ، دید او ، نعم العوض
‌یابی اندر دید او کل غرض
طفل ، تا گیرا و ، تا پویا نبود
مرکبش جز شانه بابا نبود
چون فضولی کرد و ، دست و پا نمود
در عنا افتاد و ، در کور و کبود
جانهای خلق ، پیش از دست و پا
میپریدند از وفا سوی صفا
چون به امر ، اهْبطوا ،‌بندی شدند
حبس خشم و حرص و خرسندی شدند
ما عیال حضرتیم و شیر خواه
گفت الخلق عیال للاله
آنکه او از آسمان باران دهد
هم تواند کاو ز رحمت نان دهد
گفت شیر : آری ولی رب العباد
نردبانی پیش پای ما نهاد
پایه پایه رفت باید سوی بام
هست جبری بودن اینجا طمع خام
پای‌داری ، چون کنی خود را تو لنگ ؟
دست‌داری ، چون کنی پنهان تو چنگ ؟
خواجه چون بیلی به دست بنده داد
بی‌زبان معلوم شد او را مراد
دست همچون بیل ، اشارتهای اوست
آخر اندیشی ، عبارتهای اوست
چون اشارتهاش را بر جان نهی
در وفای آن اشارت جان دهی
پس اشارتهاش اسرارت دهد
بار بر دارد ز تو ، کارت دهد
حاملی ، محمول گرداند تو را
قابلی ، مقبول گرداند تو را
قابل امر ویی ، قابل شوی
وصل جویی ، بعد از آن واصل شوی
سعی شکر نعمتش قدرت بود
جبر تو ، انکار آن نعمت بود
شکر نعمت ، نعمتت افزون کند
کفر ، نعمت از کفت بیرون کند
جبر تو خفتن‌بود ، در ره مخسب
تا نبینی آن در و درگه ، مخسب
هان مخسب ،‌ای جبری بی‌اعتبار
جز به زیر آن درخت میوه دار
تا که شاخ افشان کند ، هر لحظه باد
بر سر خفته بریزد ، نقل و زاد
جبر خفتن ، در میان ره زنان
مرغ بی‌هنگام ، کی یابد امان ؟
ور اشارتهاش را بینی زنی
مرد پنداری و چون بینی ، زنی
این قدر عقلی که‌داری ، گم شود
سر ، که عقل از وی بپرد ، دم شود
زآنکه بی‌شکری‌بود ، شوم و شنار
میبرد بی‌شکر را ، تا قعر نار
‌گر توکل میکنی ، در کار کن
کسب کن ، پس تکیه بر جبار کن
* تکیه بر جبار کن ، تا وارهی
ورنه افتی در بلای گمرهی
جمله با وی بانگها برداشتند
کان حریصان کاین سببها کاشتند
صد هزار اندر هزاران ، مرد و زن
پس چرا محروم ماندند از زمن ؟
صد هزاران قرن از آغاز جهان
همچو اژدرها ، گشاده صد دهان
مکرها کردند ، آن دانا گروه
که ز بن بر کنده شد ، زآن مکر ، کوه
* کرده مکر و حیله ، آن قوم خبیث
ور زما باور نداری این حدیث
کرد وصف مکرهاشان ذو الجلال
لتزول منه اقلال الجبال
جز که آن قسمت ، که رفت اندر ازل
روی ننمود از سگال و از عمل
جمله افتادند از تدبیر و کار
مانده کار و حکم‌های کردگار
کسب ، جز نامی مدان ،‌ای نامدار
جهد ، جز وهمی مپندار ،‌ای عیار
ساده مردی ، چاشتگاهی در رسید
در سرا عدل سلیمان ، در دوید
رویش از غم زرد و ، هر دو لب کبود
پس سلیمان گفت :‌ای خواجه چه‌بود ؟
گفت : عزرائیل در من این چنین
یک نظر انداخت ، پر از خشم و کین
گفت : هین اکنون ، چه میخواهی ؟ بخواه
گفت : فرما باد را ،‌ای جان پناه
تا مرا زینجا ، به هندستان برد
بو که ، بنده کان طرف شد ، جان برد
نک ز درویشی گریزانند خلق
لقمه حرص و امل زآنند خلق
ترس درویشی ، مثال آن هراس
حرص و کوشش را تو هندستان شناس
باد را فرمود تا او را شتاب
برد سوی خاک هندستان بر آب
روز دیگر ، وقت دیوان و لقا
شه سلیمان گفت عزرائیل را
کان مسلمان را بخشم ، از چه سبب
بنگریدی ؟ بازگو ،‌ای پیک رب
*‌ای عجب ، این کرده باشی بهر آن
تا شود آواره او از خان و مان
* گفتش :‌ای شاه جهان بی‌زوال
فهم کژ کرد و ، نمود او را خیال
من ورا از خشم کی کردم نظر ؟
از تعجب دیدمش در رهگذر
که مرا فرمود حق : که امروز هان
جان او را تو به هندستان ستان
* دیدمش اینجا و ، بس حیران شدم
در تفکر رفته ، سرگردان شدم
از عجب گفتم :‌گر او را صد پر است
زو به هندوستان شدن ، دور اندر است
* چون بامر حق بهندوستان شدم
دیدمش آنجا و ، جانش بستدم
تو همه کار جهان را همچنین
کن قیاس و ، چشم بگشا و ، ببین
از که بگریزیم ؟ از خود ،‌ای محال
از که برتابیم ؟ از حق ، این وبال
شیر گفت : آری ولیکن هم ببین
جهدهای انبیائ و مومنین
* سعی ابرار و جهاد مومنان
تا بدین ساعت ، ز آغاز جهان
حق تعالی ، جهدشان را راست کرد
آنچه دیدند ، از جفا و ، گرم و سرد
حیله هاشان جمله حال آمد لطیف
کل شیئی من ظریف هو ظریف
دامهاشان ، مرغ گردونی گرفت
نقصهاشان ، جمله افزونی گرفت
جهد میکن تا توانی ،‌ای کیا
در طریق انبیا و اولیا
با قضا پنجه زدن نبود جهاد
زآنکه این را هم قضا بر ما نهاد
کافرم من ،‌گر زیان کردست کس
در ره ایمان و ، طاعت یک نفس
سر شکسته نیست ، این سر را مبند
یک دو روزی جهد کن ، باقی بخند
بد محالی جست ، کاو دنیا بجست
نیک حالی جست ، کاو عقبی بجست
مکرها ، در کسب دنیا بارد است
مکرها ، در ترک دنیا وارد است
مکر آن باشد ، که زندان حفره کرد
آن که حفره بست ، آن مکریست سرد
این جهان زندان و ما زندانیان
حفره کن زندان و ، خود را وارهان
چیست دنیا ؟ از خدا غافل بدن
نی قماش و نقره و فرزند و زن
مال را‌گر بهر دین باشی حمول
نعم مال صالح خواندش رسول
آب در کشتی ، هلاک کشتی است
آب اندر زیر کشتی ، پشتی است
چونکه مال و ملک را از دل براند
زآن سلیمان خویش ، جز مسکین نخواند
کوزه سر بسته ، اندر آب زفت
از دل پر باد فوق آب رفت
باد درویشی چو در باطن بود
بر سر آب جهان ساکن بود
* آب نتواند مر او را غوطه داد
کش دل از نفخه الهی گشت شاد
‌گر چه این جمله جهان ملک وی است
ملک ، در چشم دل او ، لا شی است
پس دهان دل ببند و مهر کن
پر کنش از باد کبر من لدن
جهد حق است و ، دوا حق است و ، درد
منکر اندر نفی جهدش ، جهد کرد
* کسب کن ، سعیی نما و جهد کن
تا بدانی سرّ علم من لدن
* گرچه جمله این جهان بر جهد شد
جهد کی در کام جاهل شهد شد ؟
زین نمط بسیار برهان گفت شیر
کز جواب ، آن جبریان ، گشتند سیر
روبه و آهو و خرگوش و شغال
جبر را بگذاشتند و قیل و قال
عهدها کردند با شیر ژیان
کاندر این بیعت نیفتد در زیان
قسم هر روزش بیاید بی‌ضرر
حاجتش نبود تقاضای دگر
* عهد چون بستند و رفتند آن زمان
سوی مرعی ایمن از شیر ژیان
* جمع بنشستند یکجا آن وحوش
اوفتاده در میان جمله جوش
* هر کسی تدبیر و رائی میزدی
هر کسی در خون هر یک میشدی
* عاقبت شد اتفاق جمله شان
تا بیاید قرعه‌ای اندر میان
* قرعه بر هر کاو فتد ، او طعمه است
بی‌سخن شیر ژیان را لقمه است
* هم بر این کردند آن جمله قرار
قرعه آمد سر بسر را اختیار
قرعه بر هرک اوفتادی روز روز
سوی آن شیر او دویدی ، همچو یوز
چون به خرگوش آمد این ساغر ، به دور
بانگ زد خرگوش : کاخر چند جور
قوم گفتندش که : چندین گاه ما
جان فدا کردیم در عهد و وفا
تو مجو بد نامی ما ،‌ای عنود
تا نرنجد شیر ، رو رو ، زود زود
گفت :‌ای یاران ، مرا مهلت دهید
تا به مکرم از بلا بیرون جهید
تا امان یابد به مکرم جانتان
ماند این میراث فرزندانتان
هر پیمبر ، امتان را در جهان
همچنین ، تا مخلصی میخواندشان
کز فلک ، راه برون شو ، دیده بود
در نظر چون مردمک پیچیده بود
مردمش ، چون مردمک دیدند خرد
در بزرگی مردمک ، کس ره نبرد
قوم گفتندش : که‌ای خر ، گوش دار
خویش را اندازه خرگوش دار
هین چه لاف است این ؟ که از تو مهتران
در نیاوردند اندر خاطر آن
معجبی یا خود قضامان در پی است
ور نه این دم ، لایق چون تو کی است ؟
گفت :‌ای یاران ، حقم الهام داد
مر ضعیفی را قوی رائی فتاد
آنچه حق آموخت مر زنبور را
آن نباشد شیر را و گور را
خانه‌ها سازد پر از حلوای تر
حق بر او آن علم را بگشاد در
آنچه حق آموخت کرم پیله را
هیچ پیلی داند آن گون حیله را ؟
آدم خاکی ز حق آموخت علم
تا به هفتم آسمان افروخت علم
نام و ناموس ملک را درشکست
کوری آن کس که با حق درشکست
زاهد ششصد هزاران ساله را
پوز‌بندی ساخت ، آن گوساله را
تا نتاند شیر علم دین کشید
تا نگردد گرد آن قصر مشید
علمهای اهل حس شد پوزبند
تا نگیرد شیر ، ز آن علم بلند
قطره دل را یکی گوهر فتاد
کان به گردونها و دریاها نداد
چند صورت ؟ آخر‌ای صورت پرست
جان بی‌معنیت از صورت نرست ؟
‌گر به صورت ، آدمی انسان بدی
احمد و بو جهل ، خود یکسان بدی
* احمد و بوجهل در بتخانه رفت
زین شدن ، تا آن شدن فرقیست زفت
* این در آید ، سر نهند آنرا بتان
وآن در آید ، سر نهد چون امّتان
نقش بر دیوار مثل آدم است
بنگر از صورت ، چه چیز او کم است
جان کم است آن صورت بی‌تاب را
رو بجو آن گوهر کمیاب را
شد سر شیران عالم جمله پست
چون سگ اصحاب را دادند دست
چه زیان استش از آن نقش نفور
چونکه جانش غرق شد در بحر نور
وصف صورت نیست اندر خامه ها
عالم و عادل‌بود در نامه ها
عالم و عادل همه معنیست و بس
کش نیابی در مکان و پیش و پس
میزند بر تن ز سوی لامکان
می‌نگنجد در فلک خورشید جان
این سخن پایان ندارد هوش دار
گوش سوی قصه خرگوش دار
گوش خر بفروش و ، دیگر گوش ، خر
کاین سخن را در نیابد گوش خر
رو تو روبه بازی خرگوش بین
مکر و شیر اندازی خرگوش بین
خاتم ملک سلیمان است علم
جمله عالم صورت و ، جان است علم
آدمی را زین هنر بی‌چاره گشت
خلق دریاها و ، خلق کوه و ، دشت
زو پلنگ و شیر ترسان همچو موش
زو‌شده‌پنهان ، به دشت و که ، وحوش
زو پری و دیو ساحلها گرفت
هر یکی در جای پنهان جا گرفت
آدمی را دشمن پنهان بسیست
آدمیی با حذر ، عاقل کسیست
خلق پنهان زشتشان و خوبشان
میزند بر دل بهر دم کوبشان
بهر غسل ، ار در روی ، در جویبار
بر تو آسیبی زند ، در آب خار
‌گر چه پنهان خار در آب است پست
چونکه در تو میخلد ، دانی که هست
خار خار حیله‌ها و وسوسه
از هزاران کس‌بود ، نی یک کسه
باش تا حسهای تو مبدل شود
تا ببینی شان و مشکل حل شود
تا سخنهای کیان رد کرده ای
تا کیان را ، سرور خود کرده‌ای ؟
بعد از آن گفتند : کای خرگوش چست
در میان نه آنچه در ادراک توست
‌ای که با شیری تو در پیچیده ای
باز گو رائی که اندیشیده ای
مشورت ادراک و هشیاری دهد
عقلها مر عقل را یاری دهد
گفت پیغمبر : بکن‌ای رای زن
مشورت کالمستشار موتمن
* قول پیغمبر بجان باید شنود
باز گو تا چیست مقصود تو زود
گفت : هر رازی نشاید باز گفت
جفت طاق آید گهی ، گه طاق جفت
از صفا‌گر دم زنی با آینه
تیره گردد زود با ما آینه
در بیان این سه کم جنبان لبت
از ذهاب و از ذهب وز مذهبت
کین سه را خصم است بسیار و عدو
در کمینت ایستد چون داند او
ور بگویی با یکی گو الوداع
کل سر جاوز الاثنین شاع
‌گر دو سه پرنده را‌بندی به هم
بر زمین مانند محبوس از الم
مشورت دارند سرپوشیده خوب
در کنایت با غلط افکن مشوب
مشورت کردی پیمبر ، بسته سر
گفته ایشانش جواب و بی‌خبر
در مثالی بسته گفتی رای را
تا نداند خصم ، از سر پای را
او جواب خویش بگرفتی از او
وز سوالش می‌نبردی غیر بو
* این سخن پایان ندارد باز گرد
سوی خرگوش دلاور ، تا چه کرد
* حاصل آن خرگوش ، رای خود نگفت
مکر اندیشید با خود طاق و جفت
* با وحوش از نیک و بد ، نگشاد راز
سرّ خود با جان خود میراند باز
ساعتی تاخیر کرد اندر شدن
بعد از آن شد پیش شیر پنجه زن
زآن سبب ، کاندر شدن او ماند دیر
خاک را می‌کند و می‌غرید شیر
گفت : من گفتم که عهد آن خسان
خام باشد ، خام و سست و نارسان
دمدمه ایشان مرا از خر فکند
چند بفریبد مرا این دهر ؟ چند ؟
سخت درماند ، امیر سست ریش
چون نه پس بیند ، نه پیش ، از احمقیش
راه هموار است و ، زیرش دامها
قحط معنی در میان نامها
لفظها و نامها ، چون دامهاست
لفظ شیرین ، ریگ آب عمر ماست
* عمر چون آب است ، وقت او را ، چو جو
خلق باطن ، ریگ جوی عمر تو
آن یکی ریگی که جوشد آب از او
سخت کمیاب است ، رو آن را بجو
منبع حکمت شود ، حکمت طلب
فارغ آید او ز تحصیل و سبب
هست آن ریگ‌ای پسر ، مرد خدا
کو به حق پیوست و ، از خود شد جدا
آب عذب دین همی جوشد از او
طالبان را زآن حیاتست و نمو
غیر مرد حق ، چو ریگ خشک دان
کاب عمرت را خورد او هر زمان
طالب حکمت شو از مرد حکیم
تا از او گردی تو بینا و علیم
لوح حافظ ، لوح محفوظی شود
عقل او از روح ، محظوظی شود
چون معلم‌بود عقلش ز ابتدا
بعد از این شد عقل ، شاگردی و را
عقل ، چون جبریل گوید احمدا
‌گر یکی گامی نهم سوزد مرا
تو مرا بگذار ، زین پس پیش ران
حد من این‌بود ،‌ای سلطان جان
هر که ماند از کاهلی بی‌شکر و صبر
او همین داند که گیرد پای جبر
هر که جبر آورد ، خود رنجور کرد
تا همان رنجوری اش در گور کرد
گفت پیغمبر که رنجوری به لاغ
رنج آرد تا بمیرد چون چراغ
جبر چه‌بود ؟ بستن اشکسته را
یا بپیوستن رگ بگسسته را
چون در این ره پای خود نشکسته ای
بر که می‌خندی ؟ چه پا را بسته‌ای ؟
و آنکه پایش در ره کوشش شکست
در رسید او را براق و بر نشست
حامل دین‌بود ، او محمول شد
قابل فرمان بد او ، مقبول شد
تا کنون فرمان پذیرفتی ز شاه
بعد از این فرمان رساند بر سپاه
تا کنون اختر اثر کردی در او
بعد از این باشد امیر اختر او
‌گر ترا اشکال آید در نظر
پس تو شک‌داری در انْشقّ القمر
تازه کن ایمان ، نه از گفت زبان
‌ای هوا را تازه کرده در نهان
تا هوا تازه‌ست ، ایمان تازه نیست
کاین هوا جز قفل آن دروازه نیست
کرده‌ای تاویل حرف بکر را
خویش را تاویل کن ، نی ذکر را
بر هوا تاویل قرآن میکنی
پست و کژ شد از تو معنی سنی
ماند احوالت بدان طرفه مگس
کو همی پنداشت خود را هست کس
از خودی سرمست گشته بی‌شراب
ذره خود را شمرده آفتاب
وصف بازان را شنیده در زمان
گفته : من عنقای وقتم بیگمان
آن مگس بر برگ کاه و بول خر
همچو کشتی‌بان ، همی افراشت سر
گفت : من دریا و کشتی خوانده ام
مدتی در فکر آن میمانده ام
اینک این دریا و ، این کشتی و من
مرد کشتیبان و اهل و رای و فن
بر سر دریا همی راند او عمد
مینمودش آن قدر ، بیرون ز حد
‌بود بی‌حد آن چمین نسبت بدو
آن نظر ، کاو بیند آن را راست ، کو ؟
عالمش چندان‌بود کش بینش است
چشم چندین بحر هم ، چندینش است
صاحب تاویل باطل چون مگس
وهم او ، بول خر و ، تصویر خس
‌گر مگس تاویل بگذارد به رای
آن مگس را ، بخت گرداند همای
آن مگس نبود ، کش این عبرت بود
روح او ، نی در خور صورت بود
همچو آن خرگوش کاو بر شیر زد
روح او ، کی‌بود اندر خورد قد ؟
شیر میگفت ، از سر تیزی و خشم
کز ره گوشم ، عدو بر بست چشم
مکرهای جبریانم بسته کرد
تیغ چوبینشان تنم را خسته کرد
زین سپس من نشنوم آن دمدمه
بانگ دیوان است و غولان ، آن همه
بردران ،‌ای دل تو ایشان را ، مایست
پوستشان بر کن ، کشان جز پوست نیست
پوست چه‌بود ؟ گفتهای رنگ رنگ
چون زره بر آب ، کش نبود درنگ
این سخن چون پوست و ، معنی مغز دان
این سخن چون نقش و ، معنی همچو جان
پوست باشد مغز بد را عیب پوش
مغز نیکو را ، ز غیرت ، غیب پوش
چون قلم از باد بد ، دفتر ز آب
هر چه بنویسی فنا گردد شتاب
نقش آب است ار وفا جویی از آن
باز گردی ، دستهای خود گزان
باد در مردم هوا و آرزوست
چون هوا بگذاشتی ، پیغام هوست
خوش‌بود پیغامهای کردگار
کاو ز سر تا پای باشد پایدار
خطبه شاهان بگردد ، و آن کیا
جز کیا و خطبه‌های انبیا
ز آن که بوش پادشاهان ، از هواست
بار نامه انبیا ، از کبریاست
از درمها نام شاهان بر کنند
نام احمد تا قیامت برزنند
نام احمد ، نام جمله انبیاست
چون که صد آمد ، نود هم پیش ماست
* این سخن پایان ندارد‌ای پسر
قصه خرگوش گوی و شیر نر
در شدن ، خرگوش بس تاخیر کرد
مکر را با خویشتن تقریر کرد
در ره آمد بعد تاخیر دراز
تا به گوش شیر گوید ، یک دو راز
تا چه عالمهاست ، در سودای عقل
تا چه با پهناست ، این دریای عقل
* بحر بی‌پایان‌بود عقل بشر
بحر را غواص باید ،‌ای پسر
صورت ما اندر این بحر عذاب
میدود چون کاسه‌ها بر روی آب
تا نشد پر ، بر سر دریا چو طشت
چون که پر شد ، طشت در وی غرق گشت
عقل پنهان است و ظاهر عالمی
صورت ما موج ، یا از وی نمی
هر چه صورت می‌وسیلت سازدش
ز آن وسیلت ، بحر دور اندازدش
تا نبیند دل‌دهنده راز را
تا نبیند تیر دور انداز را
اسب خود را ، یاوه داند ، وز ستیز
میدواند اسب خود در راه تیز
اسب خود را ، یاوه داند آن جواد
و اسب ، خود او را کشان کرده ، چو باد
در فغان و جستجو ، آن خیره سر
هر طرف پرسان و جویان ، دربدر
کان که دزدید اسب ما را ، کو و کیست ؟
این که زیر ران توست ،‌ای خواجه چیست ؟
آری این اسب است ، لیک آن اسب کو ؟
با خود آ ،‌ای شهسوار اسب جو
* وصفها را مستمع گوید به راز
تا شناسد مرد ، اسب خویش باز
جان ز پیدایی و نزدیکیست گم
چون شکم پر آب و ، لب خشکی ، چو خم
* در درون خود بیفزا درد را
تا ببینی سرخ و سبز و زرد را
کی ببینی سبز و سرخ و بور را ؟
تا نبینی پیش از این سه ، نور را
لیک ، چون در رنگ گم شد هوش تو
شد ز نور آن رنگها ، رو پوش تو
چونکه شب آن رنگها مستور بود
پس بدیدی ، دید رنگ از نور بود
نیست دید رنگ ، بی‌نور برون
همچنین ، رنگ خیال اندرون
این برون از آفتاب و از سهاست
و آن درون از عکس انوار علاست
نور نور چشم خود ، نور دل است
نور چشم ، از نور دلها حاصل است
باز نور نور دل ، نور خداست
کاو ز نور عقل و حس ، پاک و جداست
شب نبد نور و ، ندیدی رنگ را
پس به ضد ، آن نور پیدا شد تو را
* شب ندیدی رنگ ، کان بی‌نور بود
رنگ چبود ؟ مهره کور و کبود
گه نظر بر نور‌بود ، آنگه برنگ
ضد به ضد پیدا شود ، چون روم و زنگ
دیدن نور است آنگه دید رنگ
وین به ضد نور دانی ، بیدرنگ
پس به ضد نور دانستی تو نور
ضد ، ضد را مینماید در صدور
رنج و غم را حق پی آن آفرید
تا بدین ضد ، خوش دلی آید پدید
پس نهانیها به ضد پیدا شود
چون که حق را نیست ضد ، پنهان بود
نور حق را نیست ضدی در وجود
تا به ضد او را توان پیدا نمود
لاجرم ابصارنا لا تدرکه
وهو یدرک بین ، تو از موسی و که
صورت از معنی ، چو شیر از بیشه دان
یا چو آواز و سخن ، ز اندیشه دان
این سخن و آواز ، از اندیشه خاست
تو ندانی بحر اندیشه کجاست
لیک ، چون موج سخن دیدی لطیف
بحر آن دانی که هم باشد شریف
چون ز دانش موج اندیشه بتاخت
از سخن و آواز او صورت بساخت
از سخن صورت بزاد و باز مرد
موج خود را باز اندر بحر برد
صورت از بی‌صورتی آمد برون
باز شد که انّا الیه راجعون
پس ترا هر لحظه مرگ و رجعتیست
مصطفی فرمود : دنیا ساعتیست
فکر ما تیری است ، از هو در هوا
در هوا کی پایدار آید ندا ؟
هر نفس نو می‌شود دنیا و ، ما
بی‌خبر از نو شدن ، اندر بقا
عمر همچون جوی ، نو نو میرسد
مستمری مینماید در جسد
آن ز تیزی ، مستمر شکل آمدست
چون شرر ، کش تیز جنبانی به دست
شاخ آتش را بجنبانی به ساز
در نظر آتش نماید بس دراز
این درازی مدت از تیزی صنع
مینماید سرعت انگیزی صنع
طالب این سرّ ، اگر علامه ایست
نک حسام الدین ، که سامی نامه ایست
* وصف او ، از شرح مستغنی بود
رو حکایت کن ، که بیگه می‌شود
شیر اندر آتش و در خشم و شور
دید کان خرگوش می‌آید ز دور
می‌دود بی‌دهشت و گستاخ او
خشمگین و تند و تیز و ترش رو
کز شکسته آمدن تهمت بود
وز دلیری دفع هر ریبت بود
چون رسید او پیشتر نزدیک صف
بانگ بر زد شیر هان‌ای ناخلف
من که گاوان را ز هم بدریده ام
من که گوش شیر نر مالیده ام
نیم خرگوشی که باشد کو چنین
امر ما را افکند اندر زمین
ترک خواب غفلت خرگوش کن
غره این شیر‌ای خر گوش کن
گفت خرگوش الامان عذریم هست
‌گر دهد عفو خداوندیت دست
* باز گویم چون تو دستوری دهی
تو خداوندی و شاهی ، من رهی
گفت چه عذر‌ای قصور ابلهان
این زمان آیند در پیش شهان ؟
مرغ بی‌وقتی سرت باید برید
عذر احمق را نمی‌باید شنید
عذر احمق بدتر از جرمش بود
عذر نادان زهر هر دانش بود
عذرت‌ای خرگوش از دانش تهی
من چه خرگوشم که در گوشم نهی
گفت‌ای شه ناکسی را کس شمار
عذر استم دیده‌ای را گوش دار
خاص از بهر زکات جاه خود
گمرهی را تو مران از راه خود
بحر ، کاو آبی به هر جو می‌دهد
هر خسی را بر سر و رو می‌نهد
کم نخواهد گشت دریا زین کرم
از کرم دریا نگردد بیش و کم
گفت دارم من کرم بر جای او
جامه هر کس برم بالای او
گفت بشنو‌گر نباشم جای لطف
سر نهادم پیش اژدرهای عنف
من به وقت چاشت در راه آمدم
با رفیق خود سوی شاه آمدم
با من از بهر تو خرگوشی دگر
جفت و همره کرده‌بودند آن نفر
شیری اندر راه قصد بنده کرد
قصد هر دو همره آینده کرد
گفتمش ما بنده شاهنشه ایم
خواجه تاشان که آن درگه ایم
گفت شاهنشه که باشد ؟ شرم دار
پیش من تو نام هر ناکس میار
هم ترا و هم شهت را بر درم
‌گر تو با یارت بگردید از برم
گفتمش بگذار تا بار دگر
روی شه بینم برم از تو خبر
گفت همره را گرو نه پیش من
ور نه قربانی تو اندر کیش من
لابه کردیمش بسی سودی نکرد
یار من بستد مرا بگذاشت فرد
* مانده آن همره گرو در پیش او
خون روان شد از دل بیخویش او
یارم از زفتی سه چندان بد که من
هم به لطف و هم به خوبی هم به تن
بعد از این ز آن شیر این ره بسته شد
حال ما این‌بود کت دانسته شد
از وظیفه بعد از این امید بر
حق همی گویم ترا و الحق مر
‌گر وظیفه بایدت ره پاک کن
هین بیا و دفع آن بی‌باک کن
گفت بسم الله بیا تا او کجاست
پیش رو شو‌گر همی گویی تو راست
تا سزای او و صد چون او دهم
ور دروغ است این سزای تو دهم
اندر آمد چون قلاوزی به پیش
تا برد او را به سوی دام خویش
سوی چاهی کاو نشانش کرده بود
چاه مغ را دام جانش کرده بود
می‌شدند این هر دو تا نزدیک چاه
اینت خرگوشی چو آب زیر کاه
آب کاهی را ز هامون می‌برد
آب کوهی را عجب چون می‌برد
دام مکر او کمند شیر بود
طرفه خرگوشی که شیری را ربود
موسئی فرعون را تا رود نیل
می‌کشد با لشکر و جمع ثقیل
پشه‌ای نمرود را با نیم پر
می‌شکافد بی‌محابا مغز سر
حال آن کو قول دشمن را شنود
بین جزای آن که شد یار حسود
حال فرعونی که هامان را شنود
حال نمرودی که شیطان را ستود
دشمن ار چه دوستانه گویدت
دام دان‌گر چه ز دانه گویدت
‌گر ترا قندی دهد آن زهر دان
‌گر به تو لطفی کند آن قهر دان
چون قضا آید نبینی غیر پوست
دشمنان را باز نشناسی ز دوست
چون چنین شد ابتهال آغاز کن
ناله و تسبیح و روزه ساز کن
ناله می‌کن کای تو علام الغیوب
زیر سنگ مکر بد ، ما را مکوب
یا کریم العفو ستار العیوب
انتقام از ما مکش اندر ذنوب
* آنچه در کونست زاشیا وآنچه هست
وانما جان را بهر حالت که هست
‌گر سگی کردیم‌ای شیر آفرین
شیر را مگمار بر ما زین کمین
آب خوش را صورت آتش مده
اندر آتش صورت آبی منه
از شراب قهر چون مستی دهی
نیستها را صورت هستی دهی
چیست مستی حسها مبدل شدن
چوب گز اندر نظر صندل شدن
چیست مستی‌بند چشم از دید چشم
تا نماید سنگ گوهر پشم یشم
چون سلیمان را سراپرده زدند
جمله مرغانش به خدمت آمدند
هم زبان و محرم خود یافتند
پیش او یک یک به جان بشتافتند
جمله مرغان ترک کرده جیک جیک
با سلیمان گشته افصح من اخیک
هم زبانی خویشی و پیوندی است
مرد با نامحرمان چون‌بندی است
‌ای بسا هندو و ترک هم زبان
‌ای بسا دو ترک چون بیگانگان
پس زبان محرمی خود دیگر است
هم دلی از هم زبانی بهتر است
غیر نطق و غیر ایمائ و سجل
صد هزاران ترجمان خیزد ز دل
جمله مرغان هر یکی اسرار خود
از هنر وز دانش و از کار خود
با سلیمان یک به یک وامی نمود
از برای عرضه خود را می‌ستود
از تکبر نی و از هستی خویش
بهر آن تا ره دهد او را به پیش
چون بباید برده‌ای را خواجه ای
عرضه سازد از هنر دیباچه ای
چون که دارد از خریداریش ننگ
خود کند بیمار و شل و کور و لنگ
نوبت هدهد رسید و پیشه اش
و آن بیان صنعت و اندیشه اش
گفت‌ای شه یک هنر کان کهتر است
باز گویم ، گفت کوته بهتر است
گفت بر گو تا کدام است آن هنر
گفت من آن گه که باشم اوج پر
بنگرم از اوج با چشم یقین
من ببینم آب در قعر زمین
تا کجایست و چه عمق استش چه رنگ
از چه می‌جوشد ز خاکی یا ز سنگ
‌ای سلیمان بهر لشکرگاه را
در سفر می‌دار این آگاه را
پس سلیمان گفت شو ما را رفیق
در بیابانهای بی‌آب شفیق
* همره ما باشی و هم پیشوا
تا کنی تو آب پیدا بهر ما
تا بیابی بهر لشکر آب را
در سفر سقا شوی اصحاب را
باش همراه من اندر روز و شب
تا نبیند از عطش لشکر تعب
بعد از آن هدهد بدو همراه بود
زآنکه از آب نهان آگاه بود
زاغ چون بشنود آمد از حسد
با سلیمان گفت کاو کژ گفت و بد
از ادب نبود به پیش شه مقال
خاصه خود لاف دروغین و محال
‌گر مر او را این نظر‌بودی مدام
چون ندیدی زیر مشتی خاک ، دام
چون گرفتار آمدی در دام او
چون شدی اندر قفس ناکام او
پس سلیمان گفت‌ای هدهد رواست
کز تو در اول قدح این درد خاست
چون نمایی مستی‌ای تو خورده دوغ
پیش من لافی زنی آنگه دروغ
گفت‌ای شه بر من عور گدای
قول دشمن مشنو از بهر خدای
‌گر به بطلان است دعوی کردنم
نک نهادم سر ببر از گردنم
زاغ کو حکم قضا را منکر است
‌گر هزاران عقل دارد کافر است
در تو تا کافی‌بود از کافران
جای گند و شهوتی چون کاف ران
من ببینم دام را اندر هوا
‌گر نپوشد چشم عقلم را قضا
چون قضا آید شود دانش به خواب
مه سیه گردد بگیرد آفتاب
از قضا این تعبیه کی نادر است
از قضا دان کاو قضا را منکر است
بو البشر کاو علمّ الاسما بگ است
صد هزاران علمش اندر هر رگ است
اسم هر چیزی چنان کان چیز هست
تا به پایان جان او را داد دست
هر لقب کاو داد آن مبدل نشد
آن که چستش خواند او کاهل نشد
* هر که را او مقبل و آزاد خواند
او عزیز و خرم و دلشاد ماند
هر که آخر مومن است اول بدید
هر که آخر کافر ، او را شد پدید
* هر که آخر بین‌بود او مومن است
هر که آخر بین‌بود او بیدنست
اسم هر چیزی تو از دانا شنو
رمز سرّ علم الاسما شنو
اسم هر چیزی بر ما ظاهرش
اسم هر چیزی بر خالق سرش
نزد موسی نام چوبش بد عصا
نزد خالق‌بود نامش اژدها
بد عمر را نام اینجا بت پرست
لیک مومن‌بود نامش در الست
آن که بد نزدیک ما نامش منی
پیش حق این نقش بد که با منی
صورتی‌بود این منی اندر عدم
پیش حق موجود ، نه بیش و نه کم
حاصل آن ، آمد حقیقت نام ما
پیش حضرت ، کان‌بود انجام ما
مرد را بر عاقبت نامی نهند
نی بر آن کاو عاریت نامی نهند
چشم آدم کو به نور پاک دید
جان و سر نامها گشتش پدید
چون ملک انوار حق از وی بیافت
در سجود افتاد و در خدمت شتافت
مدح این آدم که نامش می‌برم
‌گر ستایم تا قیامت قاصرم
این همه دانست و چون آمد قضا
دانش یک نهی شد بر وی غطا
کای عجب نهی از پی تحریم بود
یا به تاویلی بد و توهیم بود
در دلش تاویل چون ترجیح یافت
طبع در حیرت سوی گندم شتافت
باغبان را خار چون در پای رفت
دزد فرصت یافت ، کالا برد تفت
چون ز حیرت رست و باز آمد به راه
دید برده دزد رخت از کارگاه
ربنا انا ظلمنا گفت و آه
یعنی آمد ظلمت و گم گشت راه
این قضا ابری‌بود خورشید پوش
شیر و اژدرها شود زو همچو موش
من اگر دامی نبینم گاه حکم
من نه تنها جاهلم در راه حکم
‌ای خنک آن کاو نکو کاری گرفت
زور را بگذاشت و زاری گرفت
‌گر قضا پوشد سیه همچون شبت
هم قضا دستت بگیرد عاقبت
‌گر قضا صد بار قصد جان کند
هم قضا جانت دهد درمان کند
این قضا صد بار اگر راهت زند
بر فراز چرخ خرگاهت زند
از کرم دان آن که می‌ترساندت
تا به ملک ایمنی بنشاندت
* چون بترساند ترا آگه شوی
ور نترساند ترا گمره شوی
این سخن پایان ندارد گشت دیر
گوش کن تو قصه خرگوش و شیر
شیر با خرگوش چون همراه شد
پر غضب ، پر کینه و بدخواه شد
*‌بود پیشاپیش خرگوش دلیر
ناگهان پا واکشید از پیش شیر
چونکه نزد چاه آمد ، شیر دید
کز ره آن خرگوش ماند و ، پا کشید
گفت : پا واپس کشیدی تو چرا ؟
پای را واپس مکش ، پیش اندر آ
گفت : کو پایم ؟ که دست و پای رفت
جان من لرزید و ، دل از جای رفت
رنگ رویم را نمی‌بینی چو زر ؟
ز اندرون ، خود می‌دهد رنگم خبر
حق چو سیما را معرف خوانده است
چشم عارف سوی سیما مانده است
رنگ و بو غماز آمد چون جرس
از فرس آگه کند بانگ فرس
بانگ هر چیزی رساند زو خبر
تا بدانی بانگ خر از بانگ در
گفت پیغمبر به تمییز کسان
مرئ مخفی لدی طی اللسان
رنگ رو از حال دل دارد نشان
رحمتم کن مهر من در دل نشان
رنگ روی سرخ دارد بانگ شکر
رنگ روی زرد دارد صبر و نکر
در من آمد آنچه در وی گشت مات
آدمی و جانور جامد نبات
در من آمد آن که دست و پا برد
رنگ رو و قوت سیما برد
آن که در هر چه در آید بشکند
هر درخت از بیخ و از بن بر کند
این خود اجزایند کلیات از او
زرد کرده رنگ و فاسد کرده بو
تا جهان گه صابر است و گه شکور
بوستان گه حله پوشد گاه عور
آفتابی کاو بر آید نارگون
ساعتی دیگر شود او سر نگون
اخترانی تافته بر چار طاق
لحظه لحظه مبتلای احتراق
ماه کاو افزود ز اختر در جمال
شد ز رنج دق او همچون خیال
این زمین با سکون با ادب
اندر آرد زلزله اش در لرز تب
‌ای بسا که زین بلای مرده ریگ
گشته است اندر جهان او خرده ریگ
این هوا با روح آمد مقترن
چون قضا آید وبا گشت و عفن
آب خوش کاو روح را همشیره شد
در غدیری زرد و تلخ و تیره شد
آتشی کاو باد دارد در بروت
هم یکی بادی بر او خواند یموت
خاک کو شد مایه گل در بهار
ناگهان بادی بر آرد زو دمار
حال دریا ز اضطراب و جوش او
فهم کن تبدیلهای هوش او
چرخ سر گردان که اندر جستجوست
حال او چون حال فرزندان اوست
گه حضیض و گه میانه گاه اوج
اندر او از سعد و نحسی فوج فوج
* گه شرف گاهی صعود و گه فرح
گه وبال و گه هبوط و گه ترح
از خود‌ای جزوی ز کلها مختلط
فهم می‌کن حالت هر منبسط
* چون نصیب مهتران در دست و رنج
کهتران را کی تواند‌بود گنج
چون که کلیات را رنج است و درد
جزو ایشان چون نباشد روی زرد
خاصه جزوی کاو ز اضداد است جمع
ز آب و خاک و آتش و باد است جمع
این عجب نبود که میش از گرگ جست
این عجب که میش دل در گرگ بست
زندگانی آشتی ضدهاست
مرگ آن کاندر میانشان جنگ خاست
* صلح اضداد است این عمر جهان
جنگ اضداد است عمر جاودان
* زندگانی آشتی دشمنان
مرگ وارفتن به اصل خویش دان
* صلح دشمن‌دار باشد عاریت
دل بسوی جنگ دارد عاقبت
* روزکی چند از برای مصلحت
باهمند اندر وفا و مرحمت
* عاقبت هر یک بجوهر باز گشت
هر یکی با جنس خود انباز گشت
* لطف باری این پلنگ و رنگ را
الف داد و برد از ایشان جنگ را
لطف حق این شیر را و گور را
الف داده‌ست این دو ضد دور را
چون جهان رنجور و زندانی بود
چه عجب رنجور اگر فانی بود
خواند بر شیر او از این رو پندها
گفت من پس مانده‌ام زین بندها
شیر گفتش تو ز اسباب مرض
این سبب گو خاص که این استم غرض
پای را واپس کشیدی تو چرا
میدهی بازیچه واهی مرا
گفت آن شیر ، اندر این چه ساکن است
اندر این قلعه ز آفات ایمن است
یار من بستد ز من در چاه برد
برگرفتش از ره و بیراه برد
قعر چه بگزید هر کو عاقل است
ز آن که در خلوت صفاهای دل است
ظلمت چه به که ظلمتهای خلق
سر نبرد آن کس که گیرد پای خلق
گفت پیش آ زخمم او را قاهر است
تو ببین کان شیر در چه حاضر است
گفت من سوزیده‌ام ز آن آتشی
تو مگر اندر بر خویشم کشی
تا بپشتی تو‌ای کان کرم
چشم بگشایم به چه در بنگرم
من به پشتی تو تانم آمدن
تو نگه دارم در آن چه بی‌رسن
چون که شیر اندر بر خویشش کشید
در پناه شیر تا چه می‌دوید
چون که در چه بنگریدند اندر آب
اندر آب از شیر و او در تافت تاب
شیر عکس خویش دید از آب تفت
شکل شیری در برش خرگوش زفت
چون که خصم خویش را در آب دید
مر و را بگذاشت واندر چه جهید
در فتاد اندر چهی کاو کنده بود
ز آن که ظلمش بر سرش آینده بود
چاه مظلم گشت ظلم ظالمان
این چنین گفتند جمله عالمان
هر که ظالمتر چهش با هول تر
عدل فرموده‌ست بدتر را بتر
‌ای که تو از ظلم چاهی می‌کنی
از برای خویش دامی می‌تنی
* بر ضعیفان‌گر تو ظلمی میکنی
دان که اندر قعر چاه بی‌بنی
گرد خود چون کرم ، پیله بر متن
بهر خود چه می‌کنی ، اندازه کن
مر ضعیفان را تو بی‌خصمی مدان
از نبی اذ جائ نصر الله بخوان
‌گر تو پیلی خصم تو از تو رمید
نک جزا طیرا ابابیلت رسید
‌گر ضعیفی در زمین خواهد امان
غلغل افتد در سپاه آسمان
‌گر به دندانش گزی پر خون کنی
درد دندانت بگیرد چون کنی
شیر خود را دید در چه وز غلوّ
خویش را نشناخت آن دم از عدوّ
عکس خود را او عدوی خویش دید
لا جرم بر خویش شمشیری کشید
‌ای بسا ظلمی که بینی در کسان
خوی تو باشد در ایشان‌ای فلان
اندر ایشان تافته هستی تو
از نفاق و ظلم و بد مستی تو
آن تویی و آن زخم بر خود می‌زنی
بر خود آن دم تار لعنت می‌تنی
در خود آن بد را نمی‌بینی عیان
ور نه دشمن بوده‌ای خود را به جان
حمله بر خود می‌کنی‌ای ساده مرد
همچو آن شیری که بر خود حمله کرد
چون به قعر خوی خود اندر رسی
پس بدانی کز تو‌بود آن ناکسی
شیر را در قعر پیدا شد که بود
نقش او آن کش دگر کس می‌نمود
هر که دندان ضعیفی می‌کند
کار آن شیر غلط بین می‌کند
‌ای بدیده خال بد بر روی عم
عکس خال توست آن از عم مرم
مومنان آیینه یکدیگرند
این خبر می‌از پیمبر آورند
پیش چشمت داشتی شیشه کبود
ز آن سبب عالم کبودت می‌نمود
‌گر نه کوری این کبودی دان ز خویش
خویش را بد گو ، مگو کس را تو بیش
مومن ار ینظر بنور الله نبود
عیب ، مومن را برهنه چون نمود ؟
چون که تو ینظر بنار الله بدی
نیکوئی را وا ندیدی از بدی
اندک اندک نور را بر نار زن
تا شود نار تو نور‌ای بو الحزن
تو بزن یا ربنا آب طهور
تا شود این نار عالم جمله نور
آب دریا جمله در فرمان توست
آب و آتش‌ای خداوند ، آن توست
‌گر تو خواهی آتش آب خوش شود
ور نخواهی آب هم آتش شود
بی‌طلب تو این‌طلب مان داده ای
بی‌شمار و حد عطا بنهاده ای
* با‌طلب چون ندهی ؟‌ای حیّ ودود
کز تو آمد جملگی جود و وجود
* در عدم کی‌بود ما را خود‌طلب ؟
بی‌سبب کردی عطاهای عجب
* جان و نان دادی و عمر جاودان
سایر نعمت که ناید در بیان
این‌طلب در ما هم از ایجاد توست
رستن از بیداد یا رب ، داد توست
* بی‌طلب هم میدهی گنج نهان
رایگان بخشیده‌ای جان جهان
* هکذا انعم الی‌دار السلام
بالنبی المصطفی خیر الانام
چون که خرگوش از رهایی شاد گشت
سوی نخجیران دوان شد تا به دشت
* شیر را چون دید محو ظلم خویش
سوی قوم خود دوید او پیش پیش
* شیر را چون دید کشته ظلم خود
میدوید او شادمان و با رشد
شیر را چون دید در چه کشته زار
چرخ می‌زد شادمان تا مرغزار
دست می‌زد چون رهید از دست مرگ
سبز و رقصان در هوا چون شاخ و برگ
شاخ و برگ از حبس خاک آزاد شد
سر بر آورد و حریف باد شد
برگها چون شاخ را بشکافتند
تا به بالای درخت اشتافتند
با زبان شطا ه شکر خدا
می‌سراید هر بر و برگی جدا
* بی‌زبان هر بار و برگ و شاخها
میسراید ذکر و تسبیح خدا
که بپرورد اصل ما را ذو العطا
تا درخت استغلظ آمد فاستوی
جانهای بسته اندر آب و گل
چون رهند از آب و گلها شاد دل
در هوای عشق حق رقصان شوند
همچو قرص بدر بی‌نقصان شوند
جسمشان در رقص و جانها خود مپرس
و آن که گردد جان از آن‌ها خود مپرس
شیر را خرگوش در زندان نشاند
ننگ شیری ، کو ز خرگوشی بماند
در چنین ننگی و آن گه این عجب
فخر دین خواهد که گویندش لقب
‌ای تو شیری در تک این چاه دهر
نفس چون خرگوش تو ، کشتت به قهر
نفس خرگوشت به صحرا در چرا
تو به قعر این چه چون و چرا
سوی نخجیران دوید آن شیر گیر
کابشروا یا قوم اذ جائ البشیر
مژده مژده‌ای گروه عیش ساز
کان سگ دوزخ به دوزخ رفت باز
مژده مژده کان عدوی جانها
کند قهر خالقش دندانها
* مژده مژده کز قضا ظالم بچاه
اوفتاد از عدل و لطف پادشاه
آن که از پنجه بسی سرها بکوفت
همچو خس جاروب مرگش هم بروفت
* آن که جز ظلمش دگر کاری نبود
آه مظلومش گرفت و کوفت زود
گردنش بشکست و مغزش بر درید
جان ما از قید محنت وارهید
* گم شد و نابود شد از فضل حق
بر مهم دشمن شما را شد سبق
جمع گشتند آن زمان جمله وحوش
شاد و خندان وز طرب در ذوق و جوش
حلقه کردند او چو شمعی در میان
سجده کردندش همه صحرائیان
تو فرشته آسمانی یا پری
نی تو عزراییل شیران نری
هر چه هستی جان ما قربان توست
دست بردی دست و بازویت درست
راند حق این آب را در جوی تو
آفرین بر دست و بر بازوی تو
باز گو تا قصه درمانها شود
باز گو تا مرهم جانها شود
باز گو تا چون سگالیدی به مکر
آن عوان را چون بمالیدی به مکر
باز گو کز ظلم آن استم نما
صد هزاران زخم دارد جان ما
باز گو آن قصه کان شادی فزاست
روح ما را قوت و دلرا دواست
گفت تائید خدا‌بود ای مهان
ور نه خرگوشی که باشد در جهان
قوتم بخشید و دل را نور داد
نور دل مر دست و پا را زور داد
از بر حق می‌رسد تفضیلها
باز هم از حق رسد تبدیلها
حق به دور و نوبت این تایید را
می‌نماید اهل ظن و دید را
هین به ملک نوبتی شادی مکن
‌ای تو بسته نوبت آزادی مکن
آن که ملکش برتر از نوبت تنند
برتر از هفت انجمش نوبت زنند
برتر از نوبت ملوک باقی اند
دور دایم روحها را ساقی اند
* چون به نوبت میدهند این دولتت
از چه شد بر باد آخر بسلتت ؟
ترک این شرب ار بگوئی یک دو روز
در کنی اندر شراب خلد پوز
* یک دو روزه چه ؟ که دنیا ساعتیست
هر که ترکش کرد اندر راحتیست
* معنی الترک راحت گوش کن
بعد از آن جام بقا را نوش کن
* با سگان بگذار این مردار را
خورد بشکن شیشه پندار را
‌ای شهان کشتیم ما خصم برون
ماند خصمی زو بتر در اندرون
کشتن این ، کار عقل و هوش نیست
شیر باطن سخره خرگوش نیست
دوزخ است این نفس و ، دوزخ اژدهاست
کاو به دریاها نگردد کم ّ و کاست
هفت دریا را در آشامد هنوز
کم نگردد سوزش آن خلق سوز
سنگها و کافران سنگ دل
اندر آیند ، اندر او ، زار و خجل
هم نگردد ساکن از چندین غذا
تا ز حق آید مر او را این ندا
سیر گشتی سیر ؟ گوید : نی هنوز
اینت آتش اینت تابش اینت سوز
عالمی را لقمه کرد و در کشید
معده اش نعره زنان ، هلْ منْ مزید
حق قدم بر وی نهد از لا مکان
آنگه او ساکن شود از کن فکان
چون که جزو دوزخ است این نفس ما
طبع کلّ دارد همیشه جزوها
این قدم حق را‌بود کاو را کشد
غیر حق ، خود کی کمان او کشد ؟
در کمان ننهند ، الا تیر راست
این کمان را باژگون کژ تیرهاست
راست شو چون تیر و واره از کمان
کز کمان ، هر راست بجهد بیگمان
چونکه واگشتم ز پیکار برون
روی آوردم به پیکار درون
قد رجعنا من جهاد الاصغریم
با نبی اندر جهاد اکبریم
قوتی خواهم ز حق دریا شکاف
تا به ناخن برکنم این کوه قاف
سهل شیری دان که صفها بشکند
شیر آن است آن که خود را بشکند
* تا شود شیر خدا از عون او
وارهد از نفس و از فرعون او
* در بیان این شنو یک قصه ای
تا بری از سرّ گفتم حصه ای
بر عمر آمد ز قیصر یک رسول
در مدینه از بیابان نغول
گفت : کو قصر خلیفه‌ای حشم ؟
تا من اسب و رخت را آن جا کشم
قوم گفتندش که : او را قصر نیست
مر عمر را قصر ، جان روشنی است
‌گر چه از میری ورا آوازه ایست
همچو درویشان مر او را کازه ایست
‌ای برادر چون ببینی قصر او ؟
چون که در چشم دلت رسته است مو
چشم دل از موی علت پاک آر
و آنگهان دیدار قصرش چشم دار
هر که را هست از هوسها جان پاک
زود بیند حضرت و ایوان پاک
چون محمد پاک شد از نار و دود
هر کجا رو کرد وجه الله بود
چون رفیقی وسوسه بد خواه را
کی بدانی ثم وجه الله را ؟
هر که را باشد ز سینه فتح باب
او ز هر ذره ببیند آفتاب
حق پدید است از میان دیگران
همچو ماه اندر میان اختران
دو سر انگشت بر دو چشم نه
هیچ بینی از جهان ؟ انصاف ده
ور نبینی این جهان معدوم نیست
عیب جز ز انگشت نفس شوم نیست
تو ز چشم انگشت را بردار هین
و آنگهانی هر چه میخواهی ببین
نوح را گفتند امت : کو ثواب ؟
گفت او : ز ‌آن‌سوی استغشوا ثیاب
رو و سر در جامه‌ها پیچیده اید
لا جرم با دیده و نادیده اید
آدمی دید است و باقی پوست است
دید آن است ، آنکه دید دوست است
چونکه دید دوست نبود کور به
دوست کاو باقی نباشد دور به
چون رسول روم این الفاظ تر
در سماع آورد شد مشتاق تر
دیده را بر جستن عمّر گماشت
رخت را و اسب را ضایع گذاشت
هر طرف اندر پی آن مرد کار
می‌شدی پرسان او دیوانه وار
کاین چنین مردی‌بود اندر جهان ؟
وز جهان مانند جان باشد نهان
جست او را تا زجان بنده شود
لا جرم جوینده یابنده بود
دید اعرابی زنی او را دخیل
گفت : نک خفته است زیر آن نخیل
زیر خرما بن ز خلقان او جدا
زیر سایه خفته بین سایه خدا
آمد آن جا و از او دور ایستاد
مر عمر را دید و در لرزه فتاد
هیبتی ز آن خفته آمد بر رسول
حالتی خوش کرد بر جانش نزول
مهر و هیبت هست ضد یکدگر
این دو ضد را دید جمع اندر جگر
گفت با خود : من شهان را دیده ام
پیش سلطانان مه بگزیده ام
از شهانم هیبت و ترسی نبود
هیبت این مرد هوشم در ربود
رفته‌ام در بیشه شیر و پلنگ
روی من ز یشان نگردانید رنگ
بس شدستم در مصاف و کارزار
همچو شیر آن دم که باشد ، کار زار
بس که خوردم بس زدم زخم گران
دل قوی تر بوده‌ام از دیگران
بی‌سلاح این مرد خفته بر زمین
من به هفت اندام لرزان ، چیست این ؟
هیبت حق است این از خلق نیست
هیبت این مرد صاحب دلق نیست
هر که ترسید از حق و تقوی گزید
ترسد از وی جن و انس و هر که دید
اندر این فکرت به حرمت دست بست
بعد یک ساعت عمر از خواب جست
کرد خدمت مر عمر را و سلام
گفت پیغمبر : سلام آنگه کلام
پس علیکش گفت و او را پیش خواند
ایمنش کرد و به نزد خود نشاند
هر که ترسد مر ورا ایمن کنند
مر دل ترسنده را ساکن کنند
لا تخافوا هست نزل خائفان
هست در خور از برای خائف آن
آن که خوفش نیست ، چون گوئی مترس ؟
درس چه دهی ؟ نیست او محتاج درس
آن دل از جا رفته را دل شاد کرد
خاطر ویرانش را آباد کرد
بعد از آن گفتش سخنهای دقیق
وز صفات پاک حق نعم الرفیق
وز نوازشهای حق ابدال را
تا بداند او مقام و حال را
حال چون جلوه است ز آن زیبا عروس
وین مقام آن خلوت آمد با عروس
جلوه بیند شاه و غیر شاه نیز
وقت خلوت نیست جز شاه عزیز
جلوه کرده خاص و عامان را عروس
خلوت اندر شاه باشد با عروس
هست بسیار اهل حال از صوفیان
نادر است اهل مقام اندر میان
از منازلهای جانش یاد داد
وز سفرهای روانش یاد داد
وز زمانی کز زمان خالی بدست
وز مقام قدس که اجلالی بدست
وز هوایی کاندر او سیمرغ روح
پیش از این دیده است پرواز و فتوح
هر یکی پروازش از آفاق بیش
وز امید و نهمت مشتاق بیش
چون عمر اغیار رو را یار یافت
جان او را طالب اسرار یافت
شیخ کامل‌بود و طالب مشتهی
مرد چابک‌بود و مرکب درگهی
دید آن مرشد که او ارشاد داشت
تخم پاک اندر زمین پاک کاشت
مرد گفتش : کای امیر المومنین
جان ز بالا چون در آمد در زمین ؟
مرغ بی‌اندازه چون شد در قفس
گفت : حق بر جان فسون خواند و قصص
بر عدمها کان ندارد چشم و گوش
چون فسون خواند ، همی آید به جوش
از فسون او عدمها زود زود
خوش معلق میزند سوی وجود
باز بر موجود افسونی چو خواند
زود او را در عدم دو اسبه راند
گفت با جسم آیتی تا جان شد او
گفت با خورشید تا رخشان شد او
باز در گوشش دمد نکته مخوف
در رخ خورشید افتد صد کسوف
* گفت با نی تا که شکر گشت او
گفت با آبی و گوهر گشت او
گفت در گوش گل و خندانش کرد
گفت با سنگ و عقیق کانش کرد
تا به گوش خاک حق چه خوانده است ؟
کاو مراقب گشت و خامش مانده است
تا به گوش ابر آن گویا چه خواند ؟
کاو چو مشک از دیده خود اشک راند
در تردد هر که او آشفته است
حق به گوش او معما گفته است
تا کند محبوسش اندر دو گمان
آن کنم کاو گفت یا خود ضد آن
هم ز حق ترجیح یابد یک طرف
ز آن دو یک را بر گزیند ز آن کنف
‌گر نخواهی در تردد هوش جان
کم فشار این پنبه اندر گوش جان
* پنبه وسواس بیرون کن ز گوش
تا بگوشت آید از گردون خروش
تا کنی فهم آن معماهاش را
تا کنی ادراک رمز و فاش را
پس محل وحی گردد گوش جان
وحی چه‌بود ؟ گفتن از حس نهان
گوش جان و چشم جان جز این حس است
گوش عقل و چشم ظن زین مفلس است
لفظ جبرم عشق را بی‌صبر کرد
و آنکه عاشق نیست حبس جبر کرد
این معیت با حق است و جبر نیست
این تجلی مه است ، این ابر نیست
ور‌بود این جبر ، جبر عامه نیست
جبر آن اماره خودکامه نیست
جبر را ایشان شناسند‌ای پسر
که خدا بگشادشان در دل بصر
غیب و آینده بر ایشان گشت فاش
ذکر ماضی پیش ایشان گشت لاش
اختیار و جبر ایشان دیگر است
قطره‌ها اندر صدفها گوهر است
هست بیرون قطره خرد و بزرگ
در صدف آن درّ ، خرد است و سترگ
طبع ناف آهو است آن قوم را
از برون خون و از درونشان مشکها
تو مگو کاین نافه بیرون خون بود
چون رود در ناف مشکی چون شود
تو مگو کاین مس برون بد محتقر
در دل اکسیر چون گشتست زر
اختیار و جبر در تو بد خیال
چون در ایشان رفت شد نور جلال
نان چو در سفره‌ست او باشد جماد
در تن مردم شود او روح شاد
در دل سفره نگردد مستحیل
مستحیلش جان کند از سلسبیل
قوّت جان است این ،‌ای راست خوان
تا چه باشد قوّت آن جان جان
* نانت قوت تن ولیکن درنگر
تا که قوت جان چه باشد سربسر
گوشت پاره آدمی با عقل و جان
می‌شکافد کوه را با بحر و کان
زور جان کوه کن ، شق الحجر
زور جان جان در انْشقّ القمر
‌گر گشاید دل سر انبان راز
جان به سوی عرش سازد ترک تاز
‌گر زبان گوید ز اسرار نهان
آتش افروزد بسوزد این جهان
فعل حق و فعل ما هر دو ببین
فعل ما را هست دان ، پیداست این
‌گر نباشد فعل خلق اندر میان
پس مگو کس را چرا کردی چنان
خلق حق ، افعال ما را موجد است
فعل ما آثار خلق ایزد است
* لیک هست آن فعل ما مختار ما
زو جزا ، گه نار ما ، گه یار ما
زانکه ناطق حرف بیند یا غرض
کی شود یک دم محیط دو عرض
‌گر به معنی رفت شد غافل ز حرف
پیش و پس یک دم نبیند هیچ طرف
آن زمان که پیش‌بینی آن زمان
تو پس خود کی ببینی این بدان
چون محیط حرف و معنی نیست جان
چون‌بود جان خالق این هر دو آن
حق محیط جمله آمد‌ای پسر
وا ندارد کارش از کار دگر
* گفت ایزد جان ما را مست کرد
چون نداند آنکه را خود هست کرد ؟
گفت شیطان که بما اغویتنی
کرد فعل خود نهان ، دیو دنی
گفت آدم که ظلمنا نفسنا
او ز فعل حق نبد غافل چو ما
در گنه او از ادب پنهانش کرد
ز آن گنه بر خود زدن ، او بر بخورد
بعد توبه گفتش‌ای آدم نه من
آفریدم در تو آن جرم و محن ؟
نی که تقدیر و قضای من بد آن ؟
چون به وقت عذر کردی آن نهان ؟
گفت ترسیدم ، ادب بگذاشتم
گفت هم من پاس آنت داشتم
هر که آرد حرمت او ، حرمت برد
هر که آرد قند ، لوزینه خورد
طیبات از بهر که ؟ للطیبین
یار را خوش کن ، مرنجان و ببین
یک مثل‌ای دل پی فرقی بیار
تا بدانی جبر را از اختیار
دست کان لرزان‌بود از ارتعاش
و آن که دستی را تو لرزانی ز جاش
هر دو جنبش آفریده حق شناس
لیک نتوان کرد این با آن قیاس
* زین پشیمانی که لرزانیدی اش
چون پشیمان نیست مرد مرتعش
* مرتعش را کی پشیمان دیده ای
بر چنین جبری تو برچسبیده ای
بحث عقل است این چه عقل آن حیله گر
تا ضعیفی ره برد آن جا مگر
بحث عقلی‌گر در و مرجان بود
آن دگر باشد که بحث جان بود
بحث جان اندر مقامی دیگر است
باده جان را قوامی دیگر است
آن زمان که بحث عقلی ساز بود
این عمر با بو الحکم هم راز بود
چون عمر از عقل آمد سوی جان
بو الحکم بو جهل شد در بحث آن
سوی عقل و سوی حس او کامل است
‌گر چه خود نسبت به جان او جاهل است
بحث عقل و حس اثر دان یا سبب
بحث جانی یا عجب یا بوالعجب
ضوئ جان آمد نماند‌ای مستضی
لازم و ملزوم و نافی مقتضی
ز آن که بینایی که نورش بازغ است
از دلیل چون عصا بس فارغ است
بار دیگر ما به قصه آمدیم
ما از این قصه برون خود کی شدیم
‌گر به جهل آییم ، آن زندان اوست
ور به علم آییم ، آن ایوان اوست
ور به خواب آییم ، مستان وی ایم
ور به بیداری ، به دستان وی ایم
ور بگرییم ابر پر زرق وی ایم
ور بخندیم آن زمان برق وی ایم
ور به خشم و جنگ ، عکس قهر اوست
ور به صلح و عذر ، عکس مهر اوست
ما که ایم اندر جهان پیچ پیچ
چون الف ، او خود چه دارد ؟ هیچ هیچ
چون الف‌گر تو مجرد میشوی
اندر این ره مرد مفرد میشوی
جهد کن تا ترک غیر حق کنی
دل از این دنیای فانی برکنی
این سخن را نیست پایان‌ای پسر
از رسول روم بر گو وز عمر
از عمر چون آن رسول این را شنید
روشنیی در دلش آمد پدید
محو شد پیشش سوال و هم جواب
گشت فارغ از خطائ و از صواب
اصل را دریافت بگذشت از فروع
بهر حکمت کرد در پرسش شروع
گفت یا عمر چه حکمت‌بود و سرّ
حبس آن صافی در این جای کدر
آب صافی در گلی پنهان شده
جان صافی بسته ابدان شده
* فائده فرما که این حکمت چه بود
مرغ را اندر قفس کردن چه سود
گفت تو بحثی شگرفی می‌کنی
معنیی را‌بند حرفی می‌کنی
حبس کردی معنی آزاد را
‌بند حرفی کرده‌ای تو باد را
از برای فائده این کرده ای
تو که خود از فائده در پرده ای
آن که از وی فائده زائیده شد
چون نبیند آن چه ما را دیده شد
صد هزاران فائده‌ست و هر یکی
صد هزاران پیش آن یک اندکی
آن دم لطفش که جان جانهاست
چون‌بود خالی ز معنی گوی راست
آن دم نطقت که جزو جزوهاست
فائده شد کلّ کل خالی چراست
تو که جزوی ، کار تو با فائده ست
پس چرا در طعن کل آری تو دست
گفت را‌گر فائده نبود مگو
ور‌بود هل اعتراض و شکر جو
شکر یزدان طوق هر گردن بود
نی جدال و رو ترش کردن بود
‌گر ترش رو بودن آمد شکر و بس
همچو سرکه شکر گویی نیست کس
سرکه را‌گر راه باید در جگر
گو برو سرکنگبین شو از شکر
معنی اندر شعر جز با خبط نیست
چون قلاسنگ است آنرا ضبط نیست
آن رسول اینجا رسید و شاه شد
واله اندر قدرت الله شد
آن رسول از خود بشد زین یک دو جام
نی رسالت یاد ماندش نی پیام
سیل چون آمد به دریا بحر گشت
دانه چون آمد به مزرع کشت گشت
چون تعلق یافت نان با بوالبشر
نان مرده زنده گشت و با خبر
موم و هیزم چون فدای نار شد
ذات ظلمانی او انوار شد
سنگ سرمه چون که شد در دیده گان
گشت بینایی شد آن جا دیدبان
‌ای خنک آن مرده کز خود رسته شد
در وجود زنده‌ای پیوسته شد
وای آن زنده که با مرده نشست
مرده گشت و زندگی از وی بجست
چون تو در قرآن حق بگریختی
با روان انبیا آمیختی
هست قرآن حالهای انبیا
ماهیان بحر پاک کبریا
ور بخوانی و نه‌ای قرآن پذیر
انبیا و اولیا را دیده گیر
ور پذیرایی چو بر خوانی قصص
مرغ جانت تنگ آید در قفس
مرغ کاو اندر قفس زندانی است
می‌نجوید رستن از نادانی است
روحهایی کز قفسها رسته اند
انبیا و رهبر شایسته اند
از برون آوازشان آید بدین
که ره رستن ترا این است این
ما به دین رستیم زین تنگین قفس
غیر این ره نیست چاره این قفس
خویش را رنجور ساز و زار زار
تا ترا بیرون کنند از اشتهار
که اشتهار خلق‌بندی محکم است
در ره این از‌بند آهن کی کم است
* یک حکایت بشنو‌ای زیبا رفیق
تا بدانی شرط این بحر عمیق
بشنو اکنون داستانی در مثال
تا شوی واقف بر اسرار مقال
‌بود بازرگانی او را طوطیی
در قفس محبوس زیبا طوطیی
چون که بازرگان سفر را ساز کرد
سوی هندستان شدن آغاز کرد
هر غلام و هر کنیزی را ز جود
گفت بهر تو چه آرم گوی زود
هر یکی از وی مرادی خواست کرد
جمله را وعده بداد آن نیک مرد
گفت طوطی را چه خواهی ارمغان
کارمت از خطه هندوستان
گفتش آن طوطی که آنجا طوطیان
چون ببینی کن ز حال من بیان
کان فلان طوطی که مشتاق شماست
از قضای آسمان در حبس ماست
بر شما کرد او سلام و داد خواست
واز شما چاره و ره ارشاد خواست
گفت می‌شاید که من در اشتیاق
جان دهم اینجا بمیرم در فراق
این روا باشد که من در‌بند سخت
گه شما بر سبزه گاهی بر درخت
این چنین باشد وفای دوستان
من در این حبس و شما در بوستان
یاد آرید‌ای مهان زین مرغ زار
یک صبوحی در میان مرغزار
یاد یاران یار را میمون بود
خاصه کان لیلی و این مجنون بود
‌ای حریفان بابت موزون خود
من قدحها می‌خورم پر خون خود
یک قدح می‌نوش کن بر یاد من
‌گر همی خواهی که بدهی داد من
یا به یاد این فتاده خاک بیز
چون که خوردی جرعه‌ای بر خاک ریز
‌ای عجب آن عهد و آن سوگند کو
وعده‌های آن لب چون قند کو
‌گر فراق بنده از بد بندگی است
چون تو با بد بد کنی پس فرق چیست
‌ای بدی که تو کنی در خشم و جنگ
با طرب تر از سماع و بانگ چنگ
‌ای جفای تو ز دولت خوبتر
و انتقام تو ز جان محبوبتر
نار تو این است نورت چون بود
ماتم این تا خود که سورت چون بود
از حلاوتها که دارد جور تو
وز لطافت کس نیابد غور تو
* یاد آور از محبتهای ما
حق مجلسها و صحبتهای ما
نالم و ترسم که او باور کند
وز ترحم جور را کمتر کند
عاشقم بر لطف و بر قهرش به جدّ
ایعجب من عاشق این هر دو ضد
و الله ار زین خار در بستان شوم
همچو بلبل زین سبب نالان شوم
این عجب بلبل که بگشاید دهان
تا خورد او خار را با گلستان
این نه بلبل این نهنگ آتشی است
جمله ناخوشهای عشق او را خوشی است
عاشق کل است و خود کل است او
عاشق خویش است و عشق خویش جو
قصه طوطی جان زین سان بود
کو کسی کو محرم مرغان بود
کو یکی مرغی ضعیفی بی‌گناه
و اندرون او سلیمان با سپاه
چون بنالد زار بی‌شکر و گله
افتد اندر هفت گردون غلغله
هر دمش صد نامه صد پیک از خدا
یا ربی زو شصت لبیک از خدا
زلت او به ز طاعت پیش حق
نزد کفرش جمله ایمانها خلق
هر دمی او را یکی معراج خاص
بر سر تاجش نهد صد تاج خاص
صورتش بر خاک و جان بر لامکان
لامکانی فوق وهم سالکان
لامکانی نی که در فهم آیدت
هر دمی در وی خیالی زایدت
بل مکان و لامکان در حکم او
همچو در حکم بهشتی چارجو
شرح این کوته کن و رخ زین بتاب
دم مزن و الله اعلم بالصواب
باز می‌گردیم از این‌ای دوستان
سوی مرغ و تاجر و هندوستان
مرد بازرگان پذیرفت آن پیام
کاو رساند سوی جنس از وی سلام
چون که تا اقصای هندوستان رسید
در بیابان طوطی چندی بدید
مرکب استانید و پس آواز داد
آن سلام و آن امانت باز داد
طوطیی ز آن طوطیان لرزید و پس
اوفتاد و مرد و بگسستش نفس
شد پشیمان خواجه از گفت خبر
گفت رفتم در هلاک جانور
این مگر خویش است با آن طوطیک
این مگر دو جسم‌بود و روح یک
این چرا کردم چرا دادم پیام
سوختم بی‌چاره را زین گفت خام
این زبان چون سنگ و هم آهن وش است
و آنچه بجهد از زبان چون آتش است
سنگ و آهن را مزن بر هم گزاف
گه ز روی نقل و گه از روی لاف
ز آنکه تاریک است و هر سو پنبه زار
در میان پنبه چون باشد شرار
ظالم آن قومی که چشمان دوختند
وز سخنها عالمی را سوختند
عالمی را یک سخن ویران کند
روبهان مرده را شیران کند
جانها در اصل خود عیسی دمند
یک زمان زخمند و گاهی مرهمند
‌گر حجاب از جانها برخاستی
گفت هر جانی مسیح آساستی
‌گر سخن خواهی که گویی چون شکر
صبر کن از حرص و این حلوا مخور
صبر باشد مشتهای زیرکان
هست حلوا آرزوی کودکان
هر که صبر آورد گردون بر رود
هر که حلوا خورد واپس تر رود
صاحب دل را ندارد آن زیان
‌گر خورد او زهر قاتل را عیان
ز آنکه صحت یافت از پرهیز رست
طالب مسکین میان تب در است
گفت پیغمبر که‌ای طالب جری
هان مکن با هیچ مطلوبی مری
در تو نمرودی است آتش در مرو
رفت خواهی اول ابراهیم شو
چون نه‌ای سباح و نه دریاییی
در میفکن خویش از خود راییی
او ز قعر بحر گوهر آورد
از زیانها سود بر سر آورد
کاملی‌گر خاک گیرد زر شود
ناقص ار زر برد خاکستر شود
چون قبول حق‌بود آن مرد راست
دست او در کارها دست خداست
دست ناقص دست شیطان است و دیو
ز آن که اندر دام تلبیس است و ریو
جهل آید پیش او دانش شود
جهل شد علمی که در ناقص رود
هر چه گیرد علتی ، علت شود
کفر گیرد کاملی ، ملت شود
‌ای مری کرده پیاده با سوار
سر نخواهی برد اکنون پای دار
ساحران در عهد فرعون لعین
چون مری کردند با موسی به کین
لیک موسی را مقدم داشتند
ساحران او را مکرم داشتند
ز آن که گفتندش که : فرمان آن توست
‌گر تو می‌خواهی عصا بفکن نخست
گفت نی اول شما‌ای ساحران
افکنید آن مکرها را در میان
این قدر تعظیم ایشان را خرید
کز مری آن دست و پاهاشان برید
ساحران چون قدر او نشناختند
دست و پا در جرم آن درباختند
لقمه و نکته‌ست کامل را حلال
تو نه‌ای کامل مخور می‌باش لال
تو چو گوشی او زبان نی جنس تو
گوشها را حق بفرمود انْصتوا
کودک اول چون بزاید شیر نوش
مدتی خامش‌بود او جمله گوش
مدتی می‌بایدش لب دوختن
از سخنگویان سخن آموختن
* تا نیاموزد نگوید صد یکی
ور بگوید حشو گوید بی‌شکی
ور نباشد گوش ، تی تی می‌کند
خویشتن را گنگ گیتی می‌کند
کرّ اصلی کش نبود آغاز گوش
لال باشد کی کند در نطق جوش
ز آن که اول سمع باید نطق را
سوی منطق از ره سمع اندر آ
ادخلوا الابیات من ابوابها
و اطلبوا الارزاق من اسبابها
نطق کان موقوف راه سمع نیست
جز که نطق خالق بی‌طمع نیست
مبدع است او تابع استاد نی
مسند جمله و را اسناد نی
باقیان هم در حرف هم در مقال
تابع استاد و محتاج مثال
زین سخن‌گر نیستی بیگانه ای
دلق و اشکی گیر و جو ویرانه ای
ز آن که آدم ز آن عتاب از اشک رست
اشک تر باشد ، دم توبه پرست
بهر گریه آمد آدم بر زمین
تا‌بود گریان و نالان و حزین
آدم از فردوس و از بالای هفت
پای ماچان از برای عذر رفت
‌گر ز پشت آدمی وز صلب او
در‌طلب می‌باش هم در‌طلب او
* تو چه دانی ذوق آب‌ای شیشه دل
زانکه همچو خر شدی تو پا به گل
ز آتش دل و آب دیده نقل ساز
بوستان از ابر و خورشید است تاز
تو چه دانی ذوق آب دیده گان
عاشق نانی تو چون نادیدگان
‌گر تو این انبان ز نان خالی کنی
پر ز گوهرهای اجلالی کنی
طفل جان از شیر شیطان باز کن
بعد از آنش با ملک انباز کن
تا تو تاریک و ملول و تیره ای
دان که با دیو لعین همشیره ای
لقمه‌ای کان نور افزود و کمال
آن‌بود آورده از کسب حلال
روغنی کاید چراغ ما کشد
آب خوانش چون چراغی را کشد
علم و حکمت زاید از لقمه حلال
عشق و رقت آید از لقمه حلال
چون ز لقمه تو حسد بینی و دام
جهل و غفلت زاید ، آن را دان حرام
هیچ گندم کاری و جو بر دهد ؟
دیده‌ای اسبی ، که کره خر دهد ؟
لقمه تخم است و برش اندیشه ها
لقمه بحر و گوهرش اندیشه ها
زاید از لقمه حلال اندر دهان
میل خدمت عزم سوی آن جهان
* زاید از لقمه حلال‌ای مه حضور
در دل پاک تو و در دیده نور
* این سخن پایان ندارد‌ای کیا
بحث با زرگان و طوطی کن بیا
کرد بازرگان تجارت را تمام
باز آمد سوی منزل شاد کام
هر غلامی را بیاورد ارمغان
هر کنیزک را ببخشید او نشان
گفت طوطی ارمغان بنده کو
آنچه گفتی وآنچه دیدی باز گو
گفت نی من خود پشیمانم از آن
دست خود خایان و انگشتان گزان
که چرا پیغام خامی از گزاف
بردم از بی‌دانشی و از نشاف
گفت‌ای خواجه پشیمانی ز چیست
چیست آن کاین خشم و غم را مقتضی است
گفت گفتم آن شکایتهای تو
با گروهی طوطیان همتای تو
آن یکی طوطی ز دردت بوی برد
زهره اش بدرید و لرزید و بمرد
من پشیمان گشتم این گفتن چه بود
لیک چون گفتم پشیمانی چه سود
نکته‌ای کان جست ناگه از زبان
همچو تیری دان که جست آن از کمان
وا نگردد از ره آن تیر‌ای پسر
‌بند باید کرد سیلی را ز سر
چون گذشت از سر جهانی را گرفت
‌گر جهان ویران کند نبود شگفت
فعل را در غیب اثرها زادنی است
و آن موالیدش به حکم خلق نیست
بی‌شریکی جمله مخلوق خداست
آن موالید ار چه نسبتشان به ماست
زید پرانید تیری سوی عمر
عمر را بگرفت تیرش همچو نمر
مدت سالی همی زایید درد
دردها را آفریند حق نه مرد
عمر دائم ماند در درد و وجل
دردها می‌زاید آن جا تا اجل
ز آن موالید وجع چون مرد او
زید را ز اول سبب قتال گو
آن وجعها را بدو منسوب دار
‌گر چه هست آن جمله صنع کردگار
همچنین کسب و دم و دام و جماع
آن موالید است حق را مستطاع
بسته درهای موالید از سبب
چون پشیمان شد ولی ز آن دست رب
اولیا را هست قدرت از اله
تیر جسته باز آرندش ز راه
گفته ناگفته کند از فتح باب
تا از آن نی سیخ سوزد نی کباب
از همه دلها که آن نکته شنید
آن سخن را کرد محو و ناپدید
گرت برهان باید و حجت مها
باز خوان منْ آیه اوْ ننسها
آیت انْسوْکمْ ذکْری بخوان
قدرت نسیان نهادنشان بدان
چون به تذکیر و به نسیان قادراند
بر همه دلهای خلقان قاهراند
چون به نسیان بست او راه نظر
کار نتوان کرد ور باشد هنر
خذتموا سخریه اهل السمو
از نبی خوانید تا انسوکم
صاحب ده پادشاه جسمهاست
صاحب دل شاه دلهای شماست
فرع دید آمد عمل بی‌هیچ شک
پس نباشد مردم الا مردمک
مردمش چون مردمک دیدند خرد
در بزرگی مردمک کس پی نبرد
من تمام این نیارم گفت از آن
منع می‌آید ز صاحب مرکزان
چون فراموشی خلق و یادشان
با وی است ، او میرسد فریادشان
صد هزاران نیک و بد را آن بهی
می‌کند هر شب ز دلهاشان تهی
روز دلها را از آن پر می‌کند
آن صدفها را پر از در می‌کند
آن همه اندیشه پیشانها
می‌شناسند از هدایت جانها
پیشه و فرهنگ تو آید به تو
تا در اسباب بگشاید به تو
پیشه زرگر به آهنگر نشد
خوی این خوش خو بدان منکر نشد
پیشه‌ها و خلقها همچون جهیز
سوی خصم آیند روز رستخیز
* صورتی کان برنهادت غالبست
هم بران تصویر حشرت واجبست
پیشه‌ها و خلقها از بعد خواب
واپس آید هم به خصم خود شتاب
پیشه‌ها و اندیشه‌ها در وقت صبح
هم بدانجا شد که‌بود آن حسن و قبح
چون کبوترهای پیک از شهرها
سوی شهر خویش آرد بهرها
هر چه بینی سوی اصل خود رود
جزو سوی کلّ خود راجع شود
چون شنید آن مرغ کان طوطی چه کرد
پس بلرزید اوفتاد و گشت سرد
خواجه چون دیدش فتاده همچنین
بر جهید و زد کله را بر زمین
چون بدین رنگ و بدین حالش بدید
خواجه بر جست و گریبان را درید
گفت‌ای طوطی خوب خوش حنین
هین چه بودت این چرا گشتی چنین
‌ای دریغا مرغ خوش آواز من
‌ای دریغا همدم و همراز من
‌ای دریغا مرغ خوش الحان من
راح روح و روضه رضوان من
‌گر سلیمان را چنین مرغی بدی
کی دگر مشغول آن مرغان شدی
‌ای دریغا مرغ که ارزان یافتم
زود روی از روی او بر تافتم
‌ای زبان تو بس زیانی بر وری
چون تویی گویا چه گویم مر ترا
‌ای زبان هم آتش و هم خرمنی
چند این آتش در این خرمن زنی
در نهان جان از تو افغان می‌کند
‌گر چه هر چه گوئیش آن می‌کند
‌ای زبان هم گنج بی‌پایان تویی
‌ای زبان هم رنج بی‌درمان تویی
هم صفیر و خدعه مرغان تویی
هم بلیس و ظلمت کفران توئی
هم خفیر و رهبر یاران توئی
هم انیس وحشت هجران تویی
چند امانم می‌دهی‌ای بی‌امان
‌ای تو زه کرده به کین من کمان
نک بپرانیده‌ای مرغ مرا
در چراگاه ستم ، کم کن چرا
یا جواب من بگو یا داد ده
یا مرا اسباب شادی یاد ده
‌ای دریغا نور ظلمت سوز من
‌ای دریغا صبح روز افروز من
‌ای دریغا مرغ خوش پرواز من
ز انتها پریده تا آغاز من
عاشق رنج است نادان تا ابد
خیز لا اقْسم بخوان تا فی کبد
از کبد فارغ بدم با روی تو
وز زبد صافی بدم در جوی تو
این دریغاها خیال دیدن است
وز وجود نقد خود ببریدن است
غیرت حق‌بود ، با حق چاره نیست
کو دلی کز حکم حق صد پاره نیست ؟
غیرت آن باشد که آن غیر همه ست
آنکه افزون از بیان و دمدمه ست
‌ای دریغا اشک من دریا بدی
تا نثار دلبر زیبا شدی
طوطی من مرغ زیرک سار من
ترجمان فکرت و اسرار من
هر چه روزی داد و ناداد آمدم
او ز اول گفت تا یاد آیدم
طوطیی کاید ز وحی آواز او
پیش از آغاز وجود آغاز او
اندرون توست آن طوطی نهان
عکس او را دیده تو بر این و آن
می‌برد شادیت را ، تو شاد از او
می‌پذیری ظلم را چون داد از او
‌ای که جان از بهر تن میسوختی
سوختی جان را و تن افروختی
سوختم من ، سوخته خواهد کسی ؟
تا ز من آتش زند اندر خسی
سوخته چون قابل آتش بود
سوخته بستان که آتش کش بود
‌ای دریغا‌ای دریغا‌ای دریغ
کانچنان ماهی نهان شد زیر میغ
چون زنم دم کاتش دل تیز شد
شیر هجر آشفته و خون‌ریز شد
آنکه او هوشیار خود تند است و ، مست
چون‌بود ، چون او قدح گیرد به دست ؟
شیر مستی کز صفت بیرون بود
از بسیط مرغزار افزون بود
قافیه اندیشم و دلدار من
گویدم مندیش ، جز دیدار من
خوش نشین‌ای قافیه اندیش من
قافیه دولت تویی در پیش من
حرف چه‌بود تا تو اندیشی از آن
صوت چه‌بود ؟ خار دیوار رزان
حرف و صوت و گفت را بر هم زنم
تا که بی‌این هر سه با تو دم زنم
آن دمی کز آدمش کردم نهان
با تو گویم‌ای تو اسرار جهان
آن دمی را که نگفتم با خلیل
و آن دمی را که نداند جبرئیل
آن دمی کز وی مسیحا دم نزد
حق ز غیرت نیز بی‌ما هم نزد
ما چه باشد در لغت اثبات و نفی
من نه اثباتم ، منم بی‌ذات و نفی
من کسی در ناکسی دریافتم
پس کسی در ناکسی دربافتم
جمله شاهان پست ، پست خویش را
جمله خلقان مست ، مست خویش را
جمله شاهان بنده بنده خودند
جمله خلقان مرده مرده خودند
می‌شود صیاد ، مرغان را شکار
تا کند ناگاه ایشان را شکار
بی‌دلان را دلبران جسته به جان
جمله معشوقان شکار عاشقان
هر که عاشق دیدی اش معشوق دان
کو به نسبت هست هم این و هم آن
تشنگان‌گر آب جویند از جهان
آب هم جوید به عالم تشنگان
چونکه عاشق اوست تو خاموش باش
او چو گوشت می‌دهد تو گوش باش
‌بند کن چون سیل سیلانی کند
ور نه رسوایی و ویرانی کند
من چه غم دارم که ویرانی بود
زیر ویران گنج سلطانی بود
غرق حق خواهد که باشد غرق تر
همچو موج بحر جان زیر و زبر
زیر دریا خوشتر آید یا زبر
تیر او دل کش تر آید یا سپر
بس زبون وسوسه باشی دلا
‌گر طرب را باز دانی از بلا
‌گر مرادت را مذاق شکر است
بیمرادی نی مراد دلبر است
هر ستاره اش خونبهای صد هلال
خون عالم ریختن او را حلال
ما بها و خونبها را یافتیم
جانب جان باختن بشتافتیم
‌ای حیات عاشقان در مردگی
دل نیابی جز که در دل بردگی
من دلش جسته به صد ناز و دلال
او بهانه کرده با من از ملال
گفتم : آخر غرق توست این عقل و جان
گفت رو رو بر من این افسون مخوان
من ندانم آنچه اندیشیده ای
‌ای دو دیده ، دوست را چون دیده ای
‌ای گران جان خوار دیدستی مرا
زانکه بس ارزان خرید ستی مرا
هر که او ارزان خرد ، ارزان دهد
گوهری طفلی به قرصی نان دهد
غرق عشقی‌ام که غرق است اندر این
عشقهای اولین و آخرین
مجملش گفتم نکردم من بیان
ور نه هم لبها بسوزد هم دهان
من چو لب گویم ، لب دریا بود
من چو لا گویم ، مراد الا بود
من ز شیرینی نشستم رو ترش
من ز بسیاری گفتارم خمش
تا که شیرینی ما از دو جهان
در حجاب رو ترش باشد نهان
تا که در هر گوش ناید این سخن
یک همی گویم ز صد سر لدن
جمله عالم ز آن غیور آمد که حق
برد در غیرت بر این عالم سبق
او چو جان است و جهان چون کالبد
کالبد از جان پذیرد نیک و بد
هر که محراب نمازش گشت عین
سوی ایمان رفتنش میدان تو شین
هر که شد مر شاه را او جامه دار
هست خسران بهر شاهش اتجار
هر که با سلطان شود او همنشین
بر درش شستن‌بود حیف و غبین
دست بوسش چون رسید از پادشاه
‌گر گزیند بوس پا باشد گناه
‌گر چه سر بر پا نهادن خدمت است
پیش آن خدمت خطا و زلت است
شاه را غیرت‌بود بر هر که او
بو گزیند بعد از آن که دید رو
غیرت حق بر مثل گندم بود
کاه خرمن غیرت مردم بود
اصل غیرتها بدانید از اله
آن خلقان فرع حق بی‌اشتباه
شرح این بگذارم و گیرم گله
از جفای آن نگار ده دله
نالم ایرا ناله‌ها خوش آیدش
از دو عالم ناله و غم بایدش
چون ننالم تلخ از دستان او ؟
چون نیم در حلقه مستان او
چون نباشم همچو شب بی‌روز او
بی‌وصال روی روز افروز او
ناخوش او خوش‌بود در جان من
جان فدای یار دل رنجان من
عاشقم بر رنج خویش و درد خویش
بهر خشنودی شاه فرد خویش
خاک غم را سرمه سازم بهر چشم
تا ز گوهر پر شود دو بحر چشم
اشک کان از بهر او بارند خلق
گوهر است و اشک پندارند خلق
من ز جان جان شکایت می‌کنم
من نیم شاکی روایت می‌کنم
دل همی گوید از او رنجیده ام
وز نفاق سست می‌خندیده ام
راستی کن‌ای تو فخر راستان
‌ای تو صدر و من درت را آستان
آستان و صدر در معنی کجاست
ما و من کو آن طرف کان یار ماست
‌ای رهیده جان تو از ما و من
‌ای لطیفه روح اندر مرد و زن
مرد و زن چون یک شود آن یک تویی
چون که یک‌ها محو شد آنک تویی
این من و ما بهر آن بر ساختی
تا تو با خود نرد خدمت باختی
* تا تو با ما و تو یک جوهر شوی
عاقبت محض چنان دلبر شوی
تا من و توها همه یک جان شوند
عاقبت مستغرق جانان شوند
این همه هست و بیا‌ای امر کن
‌ای منزه از بیان و از سخن
چشم جسمانه تواند دیدنت
در خیال آرد غم و خندیدنت
دل که او بسته غم و خندیدن است
تو مگو کاو لایق آن دیدن است
آن که او بسته غم و خنده بود
او بدین دو عاریت زنده بود
باغ سبز عشق کاو بی‌منتهاست
جز غم و شادی در او بس میوه هاست
عاشقی زین هر دو حالت برتر است
بی‌بهار و بی‌خزان سبز و تر است
ده زکات روی خوب‌ای خوب رو
شرح جان شرحه شرحه باز گو
کز کرشمه غمزه غمازه ای
بر دلم بنهاد داغ تازه ای
من حلالش کردم از خونم بریخت
من همی گفتم حلال او می‌گریخت
چون گریزانی ز ناله خاکیان
غم چه‌ریزی بر دل غمناکیان
‌ای که هر صبحی که از مشرق بتافت
همچو چشمه مشرقت در جوش یافت
چون بهانه میدهی شیدات را
‌ای بهانه شکرّ لبهات را
‌ای جهان کهنه را تو جان نو
از تن بی‌جان و دل افغان شنو
شرح گل بگذار از بهر خدا
شرح بلبل گو که شد از گل جدا
از غم و شادی نباشد جوش ما
با خیال و وهم نبود هوش ما
حالت دیگر‌بود کان نادر است
تو مشو منکر که حق بس قادر است
تو قیاس از حالت انسان مکن
منزل اندر جور و در احسان مکن
جور و احسان رنج و شادی حادث است
حادثان میرند و حقشان وارث است
صبح شد‌ای صبح را پشت و پناه
عذر مخدومی حسام الدین بخواه
عذر خواه عقل کل و جان تویی
جان جان و تابش مرجان تویی
تافت نور صبح و ما از نور تو
در صبوحی با می‌منصور تو
داده تو چون چنین دارد مرا
باده که‌بود ؟ تا طرب آرد مرا
باده در جوشش گدای جوش ماست
چرخ در گردش اسیر هوش ماست
باده از ما مست شد نی ما از او
قالب از ما هست شد نی ما از او
ما چو زنبوریم و قالبها چو موم
خانه خانه کرده قالب را چو موم
بس دراز است این حدیث خواجه گو
تا چه شد احوال آن مرد نکو
خواجه اندر آتش و درد و حنین
صد پراکنده همی گفت این چنین
گه تناقض گاه ناز و گه نیاز
گاه سودای حقیقت گه مجاز
مرد غرقه گشته جانی می‌کند
دست را در هر گیاهی می‌زند
تا کدامش دست گیرد در خطر
دست و پایی می‌زند از بیم سر
دوست دارد یار این آشفتگی
کوشش بیهوده به از خفتگی
آن که او شاه است او بی‌کار نیست
ناله از وی طرفه کاو بیمار نیست
بهر این فرمود رحمان‌ای پسر
کلّ یوْم هو فی شاْن‌ای پسر
اندر این ره می‌تراش و می‌خراش
تا دم آخر دمی فارغ مباش
تا دم آخر دمی آخر بود
که عنایت با تو صاحب سر بود
هر که می‌کوشد اگر مرد و زن است
گوش و چشم شاه جان بر روزن است
* این سخن پایان ندارد‌ای عمو
قصه طوطی و خواجه بازگو
بعد از آنش از قفس بیرون فکند
طوطیک پرید تا شاخ بلند
طوطی مرده چنان پرواز کرد
کافتاب از چرخ ترکی تاز کرد
خواجه حیران گشت اندر کار مرغ
بی‌خبر ناگه بدید اسرار مرغ
روی بالا کرد و گفت‌ای عندلیب
از بیان حال خودمان ده نصیب
او چه کرد آنجا که تو آموختی
چشم ما از مکر خود بردوختی
ساختی مکری و ما را سوختی
سوختی ما را و خود افروختی
گفت طوطی کو به فعلم پند داد
که رها کن نطق و آواز و گشاد
زانکه آوازت ترا در‌بند کرد
خویش او مرده پی این پند کرد
یعنی‌ای مطرب‌شده‌با عام و خاص
مرده شو چون من که تا‌یابی خلاص
دانه باشی مرغکانت بر چنند
غنچه باشی کودکانت بر کنند
دانه پنهان کن بکلی دام شو
غنچه پنهان کن گیاه بام شو
هر که داد او حسن خود را در مزاد
صد قضای بد سوی او رو نهاد
چشمها و خشمها و رشکها
بر سرش ریزد چو آب از مشکها
دشمنان او را ز غیرت می‌درند
دوستان هم روزگارش میبرند
آنکه غافل‌بود از کشت بهار
او چه داند قیمت این روزگار
در پناه لطف حق باید گریخت
کاو هزاران لطف بر ارواح ریخت
تا پناهی‌یابی آن گه چه پناه
آب و آتش مر ترا گردد سپاه
نوح و موسی را نه دریا یار شد ؟
نی بر اعداشان به کین قهار شد ؟
آتش ابراهیم را نی قلعه‌بود ؟
تا بر آورد از دل نمرود دود
کوه یحیی را نه سوی خویش خواند ؟
قاصدانش را به زخم سنگ راند
گفت‌ای یحیی بیا در من گریز
تا پناهت باشم از شمشیر تیز
یک دو پندش داد طوطی بی‌نفاق
بعد از آن گفتش سلام الفراق
* الوداع‌ای خواجه کردی مرحمت
کردی آزادم ز قید و مظلمت
* الوداع‌ای خواجه رفتم تا وطن
هم شوی آزاد روزی همچو من
خواجه گفتش فی امان الله برو
مر مرا اکنون نمودی راه نو
* سوی هندستان اصلی رو نهاد
بعد شدت از فرج دل گشته شاد
خواجه با خود گفت کاین پند من است
راه او گیرم که این ره روشن است
جان من کمتر ز طوطی کی بود
جان چنین باید که نیکو پی بود
تن قفس شکل است ، زان شد خار جان
در فریب داخلان و خارجان
اینش گوید من شوم هم راز تو
و آنش گوید نی منم انباز تو
اینش گوید نیست چون تو در وجود
در کمال و فضل و در احسان و جود
آنش گوید : هر دو عالم آن توست
جمله جانهامان طفیل جان توست
آنش خواند گاه عیش و خرمی
اینش گوید گاه نوش و مرهمی
او چو بیند خلق را سر مست خویش
از تکبر میرود از دست خویش
او نداند که هزاران را چو او
دیو افکند‌ست اندر آب جو
لطف و سالوس جهان خوش لقمه‌ای است
کمترش خور کان پر آتش لقمه‌ای است
آتشش پنهان و ذوقش آشکار
دود او ظاهر شود پایان کار
تو مگو آن مدح را من کی خرم
از طمع می‌گوید او پی می‌برم
مادحت‌گر هجو گوید بر ملا
روزها سوزد دلت ز آن سوزها
‌گر چه دانی کاو ز حرمان گفت آن
کان طمع که داشت از تو شد زیان
آن اثر می‌ماندت در اندرون
در مدیح این حالتت هست آزمون
آن اثر هم روزها باقی بود
مایه کبر و خداع جان شود
لیک ننماید چو شیرین است مدح
بد نماید ز آن که تلخ افتد قدح
همچو مطبوخ است و حبّ کان را خوری
تا به دیری شورش و رنج اندری
ور خوری حلوا‌بود ذوقش دمی
این اثر چون آن نمی‌پاید همی
چون نمی‌پاید همی ماند نهان
هر ضدی را تو به ضد آن بدان
چون شکر ماند نهان تاثیر او
بعد چندی دمّل آرد نیش جو
ور حب و مطبوخ خوردی‌ای ظریف
اندرون شد پاک زاخلاط کثیف
نفس از بس مدحها فرعون شد
کن ذلیل النفس هونا لا تسد
تا توانی بنده شو سلطان مباش
زخم کش چون گوی شو ، چوگان مباش
ور نه چون لطفت نماند وین جمال
از تو آید آن حریفان را ملال
آن جماعت کت همی دادند ریو
چون ببینندت بگویندت که دیو
جمله گویندت چو بینندت به در
مرده‌ای از گور خود بر کرد سر
همچو امرد که خدا نامش کنند
تا بدین سالوس در دامش کنند
چون به بد نامی برآمد ریش او
دیو را ننگ آید از تفتیش او
دیو سوی آدمی شد بهر شر
سوی تو ناید که از دیوی بتر
تا تو‌بودی آدمی دیو از پیت
می‌دوید و می‌چشانید او میت
چون شدی در خوی دیوی استوار
می‌گریزد از تو دیو‌ای نابکار
آنکه اندر دامنت آویخت او
چون چنین گشتی ز تو بگریخت او
این همه گفتیم لیک اندر بسیچ
بی‌عنایات خدا هیچیم هیچ
بی‌عنایات حق و خاصان حق
‌گر ملک باشد سیاه استش ورق
‌ای خدا‌ای قادر بیچند و چون
واقفی بر حال بیرون و درون
‌ای خدا‌ای فضل تو حاجت روا
با تو یاد هیچ کس نبود روا
این قدر ارشاد تو بخشیده ای
تا بدین بس عیب ما پوشیده ای
قطره‌ای دانش که بخشیدی ز پیش
متصل گردان به دریاهای خویش
قطره‌ای علم است اندر جان من
وارهانش از هوا وز خاک تن
پیش از آن کاین خاکها خسفش کنند
پیش از آن کان بادها نشفش کنند
‌گر چه چون نشفش کند تو قادری
کش از ایشان واستانی واخری
قطره‌ای کان در هوا شد یا که ریخت
از خزینه قدرت تو کی گریخت
‌گر در آید در عدم یا صد عدم
چون بخوانیش او کند از سر قدم
صد هزاران ضد ضد را می‌کشد
بازشان حکم تو بیرون می‌کشد
از عدمها سوی هستی هر زمان
هست یا رب کاروان در کاروان
خاصه هر شب جمله افکار و عقول
نیست گردد جمله در بحر نغول
باز وقت صبح آن اللهیان
بر زنند از بحر سر چون ماهیان
در خزان بین صد هزاران شاخ و برگ
از هزیمت رفته در دریای مرگ
زاغ پوشیده سیه چون نوحه گر
در گلستان نوحه کرده بر خضر
باز فرمان آید از سالار ده
مر عدم را کانچه خوردی باز ده
آن چه خوردی وآده‌ای مرگ سیاه
از نبات و دارو و برگ و گیاه
*‌ای برادر یک دم از خود دور شو
با خود آی و غرق بحر نور شو
‌ای برادر عقل یک دم با خود آر
دم به دم در تو خزان است و بهار
باغ دل را سبز و تر و تازه بین
پر ز غنچه ورد و سرو و یاسمین
ز انبهی برگ پنهان گشته شاخ
ز انبهی گل نهان صحرا و کاخ
این سخنهایی که از عقل کل است
بوی آن گلزار و سرو و سنبل است
بوی گل دیدی که آن جا گل نبود
جوش مل دیدی که آن جا مل نبود
بو قلاووز است و رهبر مر ترا
می‌برد تا خلد و کوثر مر ترا
بو دوای چشم باشد نور ساز
شد ز بویی دیده یعقوب باز
بوی بد مر دیده را تاری کند
بوی یوسف دیده را یاری کند
تو که یوسف نیستی یعقوب باش
همچو او با گریه و آشوب باش
چون تو شیرین نیستی فرهاد باش
چون نه‌ای لیلی چو مجنون گرد فاش
بشنو این پند از حکیم غزنوی
تا بیابی در تن کهنه نوی
* این رباعی را شنو از جان و دل
تا بکل بیرون شوی از آب و گل
* پند او را از دل و جان گوش کن
هوش را جان ساز و جان را گوش کن
* آن حکیم غزنوی شیخ کبیر
گفته است این پند ، نیکو یاد گیر
پیش یوسف نازش و خوبی مکن
جز نیاز و آه یعقوبی مکن
معنی مردن ز طوطی بد نیاز
در نیاز و فقر خود را مرده ساز
تا دم عیسی ترا زنده کند
همچو خویشت خوب و فرخنده کند
از بهاران کی شود سر سبز سنگ
خاک شو تا گل بروئی رنگ رنگ
سالها تو سنگ‌بودی دل خراش
آزمون را یک زمانی خاک باش
* در بیان این شنو یک داستان
تا بدانی اعتقاد راستان
آن شنید ستی که در عهد عمر
‌بود چنگی مطربی با کر و فر
بلبل از آواز او بیخود شدی
یک طرب ز آواز خوبش صد شدی
مجلس و مجمع دمش آراستی
وز نوای او قیامت خاستی
همچو اسرافیل کاوازش به فن
مردگان را جان در آرد در بدن
یارسایل‌بود اسرافیل را
از سماعش پر برستی فیل را
* یا چو داود از خوشی نغمها
جان پراندی سوی بستان خدا
سازد اسرافیل روزی ناله را
جان دهد پوسیده صد ساله را
اولیا را در درون هم نغمه هاست
طالبان را ز آن حیات بی‌بهاست
نشنود آن نغمه‌ها را گوش حس
کز سخنها گوش حس باشد نجس
نشنود نغمه پری را آدمی
کاو‌بود ز اسرار پریان اعجمی
‌گر چه هم نغمه پری زین عالم است
نغمه دل برتر از هر دو دم است
که پری و آدمی زندانی اند
هر دو در زندان این نادانی اند
معشر الجن ، سوره رحمان بخوان
تستطیعوا تنفذوا را باز دان
* سوره الرحمن بخوان‌ای مبتدی
تا شوی بر سرّ پریان مهتدی
* کار ایشانست زآن سوی پری
گرددت روشن چو جوئی رهبری
نغمه‌های اندرون اولیا
اولا گوید که‌ای اجزای لا
هین ز لای نفی سرها بر زنید
وین خیال و وهم یک سو افکنید
‌ای همه پوسیده در کون و فساد
جان باقیتان نروئید و نزاد
‌گر بگویم شمه‌ای ز آن زخمه ها
جانها سر بر زنند از دخمه ها
گوش را نزدیک کن کان دور نیست
لیک نقل آن به تو دستور نیست
هین که اسرافیل وقت‌اند اولیا
مرده را ز یشان حیات است و نما
جانهای مرده اندر گور تن
بر جهد ز آوازشان اندر کفن
گوید این آواز ز آواها جداست
زنده کردن کار آواز خداست
* چون بصورت اولیا آگه شوند
از طرب گویند چون با ره شوند
ما بمردیم و بکلی کاستیم
بانگ حق آمد همه برخاستیم
بانگ حق اندر حجاب و بی‌حجیب
آن دهد کو داد مریم را ز جیب
‌ای فناتان نیست کرده زیر پوست
باز گردید از عدم ز آواز دوست
مطلق آن آواز خود از شه بود
‌گر چه از حلقوم عبد الله بود
گفته او را من زبان و چشم تو
من حواس و من رضا و خشم تو
رو که بی‌یسمع و بی‌یبصر تویی
سر تویی چه جای صاحب سر تویی
چون شدی من کان لله از وله
حق ترا باشد که کان الله له
گه توئی گویم ترا گاهی منم
هر چه گویم آفتاب روشنم
هر کجا تابم ز مشکاتت دمی
حل شد آن جا مشکلات عالمی
هر کجا تاریکی آمد ناسزا
از فروغ ما شود شمس الضحی
ظلمتی را کافتابش بر نداشت
از دم ما گردد آن ظلمت چو چاشت
آدمی را او به خویش اسما نمود
دیگران را ز آدم اسما می‌گشود
آب خواه از جو بجو خواه از سبو
کاین سبو را هم مدد باشد زجو
نور خواه از مه‌طلب خواهی ز خور
نور مه هم زآفتابست‌ای پسر
مقتبس شو زود چون‌یابی نجوم
گفت پیغمبر که اصحابی نجوم
خواه ز آدم گیر نورش خواه از او
خواه از خم گیر می‌خواه از کدو
کاین کدو با خم بپیوسته است سخت
نی چو تو ، شاد آن کدوی نیک بخت
گفت طوبی من رآنی مصطفا
و الذی یبصر لمن وجهی رای
چون چراغی نور شمعی را کشید
هر که دید آن را یقین آن شمع دید
همچنین تا صد چراغ ار نقل شد
دیدن آخر لقای اصل شد
خواه از نور پسین بستان تو آن
هیچ فرقی نیست خواه از شمع دان
* خواه نور از اولین بستان بجان
خواه از نور پسین فرقی مدان
خواه بین نور از چراغ آخرین
خواه بین نورش ز شمع غابرین
گفت پیغمبر که نفحتهای حق
اندر این ایام می‌آرد سبق
گوش و هش دارید این اوقات را
در ربائید این چنین نفحات را
نفحه‌ای آمد شما را دید و رفت
هر که را میخواست جان بخشید و رفت
نفحه دیگر رسید آگاه باش
تا از این هم وانمانی خواجه تاش
جان آتش یافت زآن آتش کشی
جان مرده یافت از وی جنبشی
جان ناری یافت از وی انطفا
مرده پوشید از بقای او قبا
تازگی و جنبش طوبی است این
همچو جنبشهای خلقان نیست این
‌گر در افتد در زمین و آسمان
زهره هاشان آب گردد در زمان
خود ز بیم این دم بی‌منتها
باز خوان فابین انْ یحملنها
ور نه خود اشْفقن منْها چون بدی
گرنه از بیمش دل که خون شدی
دوش دیگرگونه این می‌داد دست
لقمه چندی در آمد ره ببست
بهر لقمه گشته لقمانی گرو
وقت لقمان است‌ای لقمه برو
از هوای لقمه این خار خار
از کف لقمان برون آرید خار
در کف او خار و سایه اش نیز نیست
لیکتان از حرص ، آن تمییز نیست
خار دان آن را که خرما دیده ای
ز آن که بس نان کور و بس نادیده ای
جان لقمان که گلستان خداست
پای جانش خسته خاری چراست
اشتر آمد این وجود خار خوار
مصطفی زادی بر این اشتر سوار
اشترا تنگ گلی بر پشت توست
کز نسیمش در تو صد گلزار رست
میل تو سوی مغیلان است و ریگ
تا چه گل چینی ز خار مرده ریگ
‌ای بگشته زین‌طلب از کو به کو
چند گویی آن گلستان کو و کو
پیش از آن کاین خار پا بیرون کنی
چشم تاریک است ، جولان چون کنی
آدمی کاو می‌نگنجد در جهان
در سر خاری همی گردد نهان
مصطفی آمد که سازد همدمی
کلمینی یا حمیرائ کلمی
‌ای حمیرا اندر آتش نه تو نعل
تا ز نعل تو شود این کوه لعل
این حمیرائ لفظ تانیث است و جان
نام تانیث اش نهند این تازیان
لیک از تانیث جان را باک نیست
روح را با مرد و زن اشراک نیست
از مونث واز مذکر برتر است
این نه آن جان است کز خشک و تر است
این نه آن جان است کافزاید ز نان
یا گهی باشد چنین ، گاهی چنان
خوش کننده‌ست و خوش و عین خوشی
بی‌خوشی نبود خوشی ،‌ای مرتشی
چون تو شیرین از شکر باشی بود
کان شکر گاهی ز تو غایب شود
زهر محضست آنکه باشد بیوفائ
هب لنا یا ربّنا نعم الوفائ
چون شکر گردی ز تاثیر وفا
پس شکر کی از شکر باشد جدا
عاشق از حق چون غذا یابد رحیق
عقل آن جا گم شود ، گم‌ای رفیق
عقل جزوی عشق را منکر بود
‌گر چه بنماید که صاحب سر بود
زیرک و داناست اما نیست نیست
تا فرشته لا نشد ، اهریمنی است
او به قول و فعل یار ما بود
چون به حکم حال آیی ، لا بود
لا‌بود چون او نشد از هست نیست
چون که طوعا لا نشد کرها بسی است
جان کمال است و ندای او کمال
مصطفی گویان ارحنا یا بلال
‌ای بلال افراز بانگ سلسلت
ز آن دمی کاندر دمیدم در دلت
*‌ای بلال‌ای گلبنت را جان سپار
خیز و بلبل وار جان میکن نثار
ز آن دمی کادم از آن مدهوش شد
هوش اهل آسمان بی‌هوش شد
مصطفی بیخویش شد ز آن خوب صوت
شد نمازش از شب تعریس فوت
سر از آن خواب مبارک بر نداشت
تا نماز صبحدم آمد به چاشت
در شب تعریس پیش آن عروس
یافت جان پاک ایشان دستبوس
عشق و جان هر دو نهانند و ستیر
‌گر عروسش خوانده‌ام عیبی مگیر
از ملال یار خامش کردمی
‌گر همو مهلت بدادی یک دمی
لیک می‌گوید بگو هین عیب نیست
جز تقاضای قضای غیب نیست
عیب باشد ، کاو نبیند جز که عیب
عیب کی بیند روان پاک غیب
عیب شد نسبت به مخلوق جهول
نی به نسبت با خداوند قبول
کفر هم نسبت به خالق حکمت است
چون به ما نسبت کنی کفر ، آفت است
ور یکی عیبی‌بود با صد صفات
بر مثال چوب باشد در نبات
در ترازو هر دو را یکسان کشند
ز آنکه آن هر دو چو جسم و جان خوشند
پس بزرگان این نگفتند از گزاف
جسم پاکان همچو جان افتاد صاف
گفتشان و فعلشان و ذکرشان
جمله جان مطلق آمد بی‌نشان
جان دشمن دارشان جسمیست صرف
چون زیاد از نزد او اسمیست صرف
آن به خاک اندر شد و کل خاک شد
وین نمک اندر شد و کل پاک شد
آن نمک کز وی محمد املح است
ز آن حدیث با نمک او افصح است
این نمک باقی است از میراث او
با تواند آن وارثان او ، بجو
پیش تو شسته ، ترا خود پیش کو
پیش هستت جان پیش اندیش کو
‌گر تو خود را پیش و پس کردی گمان
بسته جسمی و محرومی ز جان
زیر و بالا ، پیش و پس ، وصف تن است
بی‌جهتها زآن جان روشن است
بر گشا از نور پاک شه نظر
تا نپنداری تو چون کوته نظر
که همینی در غم و شادی و بس
‌ای عدم کو مر عدم را پیش و پس ؟
* از وجود و از عدم‌گر بگذری
از حیات جاودانی بر خوری
روز باران است می‌رو تا به شب
نی از این باران از آن باران رب
* هست بارانها جز این باران بدان
که نمیبیند ورا جز چشم جان
* چشم جان را پاک کن نیکو نگر
تا از آن باران عیان بینی خضر
مصطفی روزی به گورستان برفت
با جنازه یاری از یاران برفت
خاک را در گور او آکنده کرد
زیر خاک آن دانه اش را زنده کرد
این درختانند همچون خاکیان
دستها بر کرده‌اند از خاکدان
سوی خلقان صد اشارت می‌کنند
و آنکه گوش استش عبارت می‌کنند
* تیز گوشان راز ایشان بشنوند
غافلان آواز ایشان نشنوند
با زبان سبز و با دست دراز
از ضمیر خاک می‌گویند راز
همچو بطان سر فرو برده به آب
گشته طاوسان و بوده چون غراب
در زمستانشان اگر محبوس کرد
آن غرابان را خدا طاوس کرد
در زمستانشان اگر چه داد مرگ
زنده شان کرد از بهار و داد برگ
منکران گویند خود هست این قدیم
این چرا بندیم بر رب کریم
جمله پندارند کاین خود دائم است
واز قدم این جمله عالم قائم است
کوری ایشان درون دوستان
حق برویانید باغ و بوستان
هر گلی کاندر درون بویا بود
آن گل از اسرار کل گویا بود
بوی ایشان رغم انف منکران
گرد عالم می‌رود پرده دران
منکران همچون جعل ز آن بوی گل
یا چو نازک مغز در بانگ دهل
خویشتن مشغول می‌سازند و غرق
چشم میدوزند از لمعان برق
چشم می‌دزدند و آن جا چشم نی
چشم آن باشد که بیند مامنی
چون ز گورستان پیمبر باز گشت
سوی صدیقه شد و هم راز گشت
چشم صدیقه چو بر رویش فتاد
پیش آمد دست بر وی می‌نهاد
بر عمامه و روی او و موی او
بر گریبان و بر و بازوی او
گفت پیغمبر چه می‌جویی شتاب
گفت باران آمد امروز از سحاب
جامه‌هایت می‌بجویم در طلب
تر نمی‌بینم ز باران‌ای عجب
گفت چه بر سر کشیدی از ازار
گفت کردم آن ردای تو خمار
گفت بهر آن نمود‌ای پاک جیب
چشم پاکت را خدا باران غیب
نیست آن باران از این ابر شما
هست ابری دیگر و دیگر سما
این چنین باران ز ابر دیگر است
رحمت حق در فزولش مضمر است
* بشنو از قول سنائی در رموز
معنئی تا واقف آئی بر کنوز
*‌گر تو بگشائی ز باطن دیده ای
زود‌یابی سرمه بگزیده ای
* پیر دانا اندر این رمزی که گفت
در حقیقت زین صدف درّی بسفت
غیب را ابری و آبی دیگر است
آسمان و آفتابی دیگر است
ناید آن الا که بر خاصان پدید
باقیان فی لبْس منْ خلْق جدید
هست باران از پی پروردگی
هست باران از پی پژمردگی
نفع باران بهاران بو العجب
باغ را باران پاییزی چو تب
آن بهاری ، ناز پروردش کند
وین خزانی ، ناخوش و زردش کند
همچنین سرما و باد و آفتاب
بر تفاوت دان و سر رشته بیاب
همچنین در غیب انواع است این
در زیان و سود و در رنج و غبین
این دم ابدال باشد ز آن بهار
در دل و جان روید از وی سبزه زار
فعل باران بهاری با درخت
آید از انفاسشان با نیک بخت
‌گر درخت خشک باشد در مکان
عیب آن از باد جان افزا مدان
باد کار خویش کرد و بروزید
آن که جانی داشت بر جانش گزید
* وانکه جامد‌بود خود واقف نشد
وای آن جانی که او عارف نشد
* قول پیغمبر شنو‌ای جان من
دور کن از خویشتن انکار و ظن
گفت پیغمبر ز سرمای بهار
تن مپوشانید یاران زینهار
ز آن که با جان شما آن می‌کند
کان بهاران با درختان می‌کند
* پس غنیمت باشد آن سرمای او
در جهان بر عارفان وقت جو
* در بهاران جامه از تن برکنید
تن برهنه جانب گلشن روید
لیک بگریزید از برد خزان
کان کند کان کرد با باغ و رزان
راویان این را به ظاهر برده اند
هم بر آن صورت قناعت کرده اند
بی‌خبر‌بودند از سرّ آن گروه
کوه را دیده ندیده کان بکوه
آن خزان نزد خدا نفس و هواست
عقل و جان عین بهار است و بقاست
‌گر ترا عقلیست جزوی در نهان
کامل العقلی بجو اندر جهان
جزو تو از کل او کلی شود
عقل کل بر نفس چون غلی شود
پس به تاویل آن‌بود کانفاس پاک
چون بهار است و حیات برگ و تاک
از حدیث اولیا نرم و درشت
تن مپوشان ز آنکه دینت راست پشت
گرم گوید ، سرد گوید ، خوش بگیر
تا ز گرم و سرد بجهی وز سعیر
گرم و سردش نو بهار زندگی است
مایه صدق و یقین و بندگی است
ز آن که زآن بستان جانها زنده است
زآن جواهر بحر دل آکنده است
بر دل عاقل هزاران غم بود
‌گر ز باغ دل خلالی کم شود
پس سوالش کرد صدیقه ز صدق
با خشوع و با ادب از جوش عشق
کای خلاصه هستی و زبده وجود
حکمت باران امروزین چه بود
این ز بارانهای رحمت‌بود یا
بهر تهدید است و عدل کبریا
این از آن لطف بهاریات بود
یا ز پائیزی پر آفات بود
گفت این از بهر تسکین غم است
کز مصیبت بر نژاد آدم است
‌گر بر آن آتش بماندی آدمی
بس خرابی اوفتادی و کمی
این جهان ویران شدی اندر زمان
حرصها بیرون شدی از مردمان
استن این عالم‌ای جان غفلت است
هوشیاری این جهان را آفت است
هوشیاری ز آن جهان است و چو آن
غالب آید پست گردد این جهان
هوشیاری آفتاب و حرص یخ
هوشیاری آب و این عالم وسخ
ز آن جهان اندک ترشح می‌رسد
تا نخیزد زین جهان حرص و حسد
ور ترشح بیشتر گردد ز غیب
نی هنر ماند در این عالم نه عیب
این ندارد حد سوی آغاز رو
سوی قصه مرد چنگی باز رو
مطربی کز وی جهان شد پر طرب
رسته ز آوازش خیالات عجب
از نوایش مرغ دل پران شدی
وز صدایش هوش جان حیران شدی
چون بر آمد روزگار و پیر شد
باز جانش از عجز پشه گیر شد
* باز چه ؟‌گر پیل باشد بیگمان
پشه اش سازد ضعیف و ناتوان
پشت او خم گشت همچون پشت خم
ابروان بر چشم همچون پار دم
گشت آواز لطیف جان فزاش
ناخوش و مکروه و زشت و دلخراش
آن نوا که رشک زهره آمده
همچو آواز خر پیری شده
خود کدامین خوش که آن ناخوش نشد ؟
یا کدامین سقف کان مفرش نشد ؟
غیر آواز عزیزان در صدور
که‌بود از عکس دمشان نفخ صور
آن درونی کاین درونها مست از اوست
نیستی کاین هستهامان هست از اوست
کهربای فکر و هر آواز از او
لذت الهام و وحی و راز او
چون که مطرب پیرتر گشت و ضعیف
شد ز بی‌کسبی رهین یک رغیف
گفت عمر و مهلتم دادی بسی
لطفها کردی خدایا با خسی
معصیت ورزیده‌ام هفتاد سال
باز نگرفتی ز من روزی نوال
نیست کسب امروز مهمان توام
چنگ بهر تو زنم کآن توام
چنگ را برداشت ، شد الله جو
تا بگورستان یثرب آه گو
گفت از حق خواهم ابریشم بها
کاو به نیکویی پذیرد قلبها
چنگ زد بسیار و گریان سر نهاد
چنگ بالین کرد و بر گوری فتاد
خواب بردش ، مرغ جانش از حبس رست
چنگ و چنگی را رها کرد و بجست
گشت آزاد از تن و رنج جهان
در جهان ساده و صحرای جان
جان او آنجا سرایان ماجرا
کاندر اینجا‌گر بماندندی مرا
خوش بدی جانم از این باغ و بهار
مست این صحرای غیب لاله زار
بی‌پر و بی‌پا سفر می‌کردمی
بی‌لب و دندان شکر می‌خوردمی
ذکر و فکری فارغ از رنج دماغ
کردمی با ساکنان چرخ لاغ
چشم بسته عالمی می‌دیدمی
ورد و ریحان بی‌کفی می‌چیدمی
مرغ آبی غرق دریای عسل
عین ایوبی شراب و مغتسل
که بدو ایوب از پا تا به فرق
پاک شد از رنجها چون نور شرق
* گر‌بود این چرخ ده چندین که هست
نیست نزد آن جهان جز تنگ و پست
مثنوی در حجم اگر‌بودی چو چرخ
درنگنجیدی در آن جز نیم برخ
کان زمین و آسمان بس فراخ
کرد از تنگی دلم را شاخ شاخ
وین جهانی کاندر این خوابم نمود
از گشایش پر و بالم را گشود
آن جهان و راهش ار پیدا بدی
کم کسی یک لحظه در اینجا بدی
امر می‌آمد که هین طامع مشو
چون ز پایت خار بیرون شد برو
مول مولی می‌زد آن جا جان او
در فضای رحمت و احسان او
آن زمان حق بر عمر خوابی گماشت
تا که خویش از خواب نتوانست داشت
در عجب افتاد کاین معهود نیست
این ز غیب افتاد بی‌مقصود نیست
سر نهاد و خواب بردش خواب دید
کامدش از حق ندا جانش شنید
آن ندا که اصل هر بانگ و نواست
خود ندا آن است و این باقی صداست
کرد و ترک و زنگ و تاجیک و عرب
فهم کرده آن ندا بی‌گوش و لب
خود چه جای ترک و تاجیک است و زنگ
فهم کرده‌ست آن ندا را چوب و سنگ
هر دمی از وی همی آید ا لسْت
جوهر و اعراض می‌گردند مست
‌گر نمی‌آید بلی ز یشان ولی
آمدنشان از عدم باشد بلی
آنچه گفتم زآگهی سنگ و چوب
در بیانش قصه‌ای هش‌دار خوب
استن حنانه از هجر رسول
ناله میزد همچو ارباب عقول
* در میان مجلس وعظ آنچنان
کز وی آگه گشت هم پیر و جوان
* در تحیر مانده اصحاب رسول
کز چه مینالد ستون با عرض و طول
گفت پیغمبر چه خواهی‌ای ستون
گفت جانم از فراقت گشت خون
* از فراق تو مرا چون سوخت جان
چون ننالم بی‌تو‌ای جان جهان
مسندت من‌بودم از من تاختی
بر سر منبر تو مسند ساختی
پس رسولش گفت کای نیکو درخت
‌ای‌شده‌با سرّ تو همراز بخت
‌گر همی خواهی ترا نخلی کنند
شرقی و غربی ز تو میوه چنند
یا در آن عالم حقت سروی کند
تا تر و تازه بمانی تا ابد
گفت آن خواهم که دایم شد بقاش
بشنو‌ای غافل کم از چوبی مباش
آن ستون را دفن کرد اندر زمین
تا چو مردم حشر گردد یوم دین
تا بدانی هر که را یزدان بخواند
از همه کار جهان بیکار ماند
هر که را باشد ز یزدان کار و بار
یافت بار آن جا و بیرون شد ز کار
وآن که او را نبود از اسرار داد
کی کند تصدیق او ناله جماد
گوید آری نه ز دل بهر وفاق
تا نگویندش که هست اهل نفاق
‌گر نیندی واقفان امر کن
در جهان رد گشته‌بودی این سخن
صد هزاران ز اهل تقلید و نشان
افکندشان نیم وهمی در گمان
که به ظن تقلید و استدلالشان
قائم است و بسته پر و بالشان
شبهه میانگیزد آن شیطان دون
در فتند این جمله کوران سر نگون
پای استدلالیان چوبین بود
پای چوبین سخت بی‌تمکین بود
غیر آن قطب زمان دیده ور
کز ثباتش کوه گردد خیره سر
پای نابینا عصا باشد عصا
تا نیفتد سر نگون او بر حصا
آن سواری کاو سپه را شد ظفر
اهل دین را کیست ؟ سلطان بصر
با عصا کوران اگر ره دیده اند
در پناه خلق روشن دیده اند
گرنه بینایان بدندی و شهان
جمله کوران خود بمردندی عیان
نی ز کوران کشت آید نه درود
نه عمارت نه تجارتها و سود
‌گر نکردی رحمت و افضالشان
در شکستی چوب استدلالشان
این عصا چه‌بود قیاسات و دلیل
آن عصا کی دادشان بینا جلیل
او عصاتان داد تا پیش آمدید
آن عصا از خشم هم بر وی زدید
چون عصا شد آلت جنگ و نفیر
آن عصا را خرد بشکن‌ای ضریر
حلقه کوران به چه کار اندرید ؟
دیدبانرا در میانه آورید
دامن او گیر کاو دادت عصا
در نگر کادم چها دید از عصی
چون عصا شد مار و استن با خبر
معجزه موسی و احمد درنگر
از عصا ماری و از استن حنین
پنج نوبت می‌زنند از بهر دین
گرنه نامعقول‌بودی این مزه
کی بدی حاجت به چندین معجزه ؟
هر چه معقول است عقلش می‌خورد
بی‌بیان معجزه ، بی‌جزر و مد
این طریق بکر نامعقول بین
در دل هر مقبلی مقبول بین
آنچنان کز بیم آدم ، دیو و دد
در جزایر در رمیدند از حسد
هم ز بیم معجزات انبیا
سر کشیده منکران زیر گیا
تا به ناموس مسلمانی زیند
در تسلس تا ندانی که کیند
همچو قلابان بر آن نقد تباه
نقره می‌مالند و نام پادشاه
ظاهر الفاظشان توحید و شرع
باطن آن همچو در نان تخم ضرع
فلسفی را زهره نی تا دم زند
دم زند دین حقش بر هم زند
دست و پای او جماد و جان او
هر چه گوید آن دو در فرمان او
با زبان‌گر چه که تهمت می‌نهند
دست و پاهاشان گواهی می‌دهند
سنگها اندر کف بو جهل بود
گفت‌ای احمد بگو این چیست زود
‌گر رسولی چیست در مشتم نهان ؟
چون خبر‌داری ز راز آسمان ؟
گفت چون خواهی بگویم کان چهاست
یا بگویند آن که ما حقیم و راست
گفت بو جهل آن دوم نادرتر است
گفت آری حق از این قادرتر است
* گفت شش پاره حجر در دست توست
بشنو از هر یک تو تسبیحی درست
از میان مشت او هر پاره سنگ
در شهادت گفتن آمد بی‌درنگ
لا اله گفت و الا الله گفت
گوهر احمد رسول الله سفت
چون شنید از سنگها بو جهل این
زد ز خشم آن سنگها را بر زمین
گفت نبود مثل تو ساحر دگر
ساحران را سر توئی و تاج سر
* چون بدید آن معجزه بوجهل تفت
گشت در خشم و بسوی خانه رفت
* ره گرفت و رفت از پیش رسول
اوفتاد اندر چه ، آن زشت جهول
* معجزه او دید و شد بدبخت زفت
سوی کفر و زندقه سر تیز رفت
خاک بر فرقش که بد کور و لعین
چشم او ابلیس آمد خاک بین
این سخن را نیست پایان‌ای عمو
قصه آن پیر چنگی باز گو
باز گرد و حال مطرب گوش دار
ز آنکه عاجز گشت مطرب ز انتظار
بانگ آمد مر عمر را کای عمر
بنده ما را ز حاجت باز خر
بنده‌ای داریم خاص و محترم
سوی گورستان تو رنجه کن قدم
‌ای عمر برجه ز بیت المال عام
هفت صد دینار در کف نه تمام
پیش او بر ، کای تو ما را اختیار
این قدر بستان کنون معذور دار
این قدر از بهر ابریشم بها
خرج کن چون خرج شد اینجا بیا
پس عمر ز آن هیبت آواز جست
تا میان را بهر این خدمت ببست
سوی گورستان عمر بنهاد رو
در بغل همیان دوان در جستجو
گرد گورستان دوانه شد بسی
غیر آن پیر او ندید آن جا کسی
گفت این نبود دگر باره دوید
مانده گشت و غیر آن پیر او ندید
گفت حق فرمود ما را بنده‌ای است
صافی و شایسته و فرخنده‌ای است
پیر چنگی کی‌بود خاص خدا ؟
حبذا‌ای سر پنهان حبذا
بار دیگر گرد گورستان بگشت
همچو آن شیر شکاری گرد دشت
چون یقین گشتش که غیر پیر نیست
گفت در ظلمت دل روشن بسی است
آمد و با صد ادب آنجا نشست
بر عمر عطسه فتاد و پیر جست
مر عمر را دید و ماند اندر شگفت
عزم رفتن کرد و لرزیدن گرفت
گفت در باطن خدایا از تو داد
محتسب بر پیرکی چنگی فتاد
چون نظر اندر رخ آن پیر کرد
دید او را شرمسار و روی زرد
پس عمر گفتش مترس از من مرم
کت بشارتها ز حق آورده ام
چند یزدان مدحت خوی تو کرد
تا عمر را عاشق روی تو کرد
پیش من بنشین و مهجوری مساز
تا به گوشت گویم از اقبال راز
حق سلامت می‌کند می‌پرسدت
چونی از رنج و غمان بیحدت
نک قراضه چند ابریشم بها
خرج کن این را و باز اینجا بیا
پیر لرزان گشت چون این را شنید
دست می‌خایید و بر خود می‌تپید
بانگ میزد کای خدای بی‌نظیر
بس که از شرم آب شد بیچاره پیر
چون بسی بگریست و از حد رفت درد
چنگ را زد بر زمین و خرد کرد
گفت‌ای بوده حجابم از اله
‌ای مرا تو راه زن از شاه راه
‌ای بخورده خون من هفتاد سال
‌ای ز تو رویم سیه پیش کمال
‌ای خدای با عطای با وفا
رحم کن بر عمر رفته در جفا
داد حق عمری که هر روزی از آن
کس نداند قیمت آن در جهان
خرج کردم عمر خود را دمبدم
در دمیدم جمله را در زیر و بم
آه کز یاد ره و پرده عراق
رفت از یادم دم تلخ فراق
وای کز تری زیر افکند خرد
خشک شد کشت دل من دل بمرد
وای کز آواز این بیست و چهار
کاروان بگذشت و بیگه شد نهار
‌ای خدا فریاد زین فریادخواه
داد خواهم نی ز کس از داد خواه
داد خود چون من ندادم در جهان
عمر شد هفتاد سال از من جهان
داد خود از کس نیابم جز مگر
زآنکه هست از من به من نزدیکتر
کاین منی از وی رسد دم دم مرا
پس و را بینم چو این شد کم مرا
همچو آن کاو با تو باشد زر شمر
سوی او‌داری نه سوی خود نظر
* همچنین در گریه و در ناله او
میشمردی جرم چندین ساله او
پس عمر گفتش که این زاری تو
هست هم آثار هشیاری تو
* بعد از آن او را از آن حالت براند
زاعتذارش سوی استغراق خواند
هست هشیاری ز یاد ما مضی
ماضی و مستقبلت پرده خدا
آتش اندر زن به هر دو ، تا به کی
پر گره باشی از این هر دو چو نی ؟
تا گره با نی‌بود هم راز نیست
همنشین آن لب و آواز نیست
چون به طوف خود به طوفی مرتدی
چون به خانه آمدی هم با خودی
‌ای خبرهات از خبر ده بی‌خبر
توبه تو از گناه تو بتر
راه فانی گشته راهی دیگر است
ز آن که هشیاری گناهی دیگر است
‌ای تو از حال گذشته توبه جو
کی کنی توبه از این توبه بگو
گاه بانگ زیر را قبله کنی
گاه گریه زار را قبله زنی
چون که فاروق آینه اسرار شد
جان پیر از اندرون بیدار شد
همچو جان بی‌گریه و بی‌خنده شد
جانش رفت و جان دیگر زنده شد
حیرتی آمد درونش آن زمان
که برون شد از زمین و آسمان
جستجویی ماورای جستجو
من نمی‌دانم تو می‌دانی بگو
حال و قالی از ورای حال و قال
غرق گشته در جمال ذو الجلال
غرقه‌ای نه که خلاصی باشدش
یا بجز دریا کسی بشناسدش
عقل جزو از کل پذیرا نیستی
‌گر تقاضا بر تقاضا نیستی
چون تقاضا بر تقاضا می‌رسد
موج آن دریا بدینجا میرسد
چون که قصه حال پیر اینجا رسید
پیر و جانش روی در پرده کشید
پیر دامن را ز گفت‌وگو فشاند
نیم گفته در دهان او بماند
از پی این عیش و عشرت ساختن
صد هزاران جان بشاید باختن
در شکار پشه جان ، باز باش
همچو خورشید جهان ، جانباز باش
جان فشان افتاد خورشید بلند
می‌شود هر دم تهی ، پر می‌کنند
جان فشان‌ای آفتاب معنوی
مر جهان کهنه را بنما نوی
در وجود آدمی جان و روان
می‌رسد از غیب چون آب روان
* هر زمان از غیب نونو میرسد
و از جهان تن برونشو میرسد
گفت پیغمبر که دایم بهر پند
دو فرشته خوش منادی می‌کنند
کای خدایا منفقان را سیر دار
هر درمشان را عوض ده صد هزار
‌ای خدایا ممسکان را در جهان
تو مده الا زیان اندر زیان
* ایخدایا منفقان را ده خلف
‌ای خدایا ممسکان را ده تلف
* منفق و ممسک محل بین به بود
چون محل باشد موثر می‌شود
‌ای بسا امساک کز انفاق به
مال حق را جز به امر حق مده
تا عوض‌یابی تو مال بیکران
تا نباشی از عداد کافران
کاشتران قربان همی کردند تا
چیره گردد تیغشان بر مصطفا
امر حق را باز جو از واصلی
امر حق را در نیابد هر دلی
چون غلام یاغیی کاو عدل کرد
مال شه بر باغیان او بذل کرد
طرفه تر کان او همی پنداشت عدل
کز سخاوت کرده‌ام ایثار و بذل
عدل این یاغی و دادش نزد شاه
چه فزاید دوری و روی سیاه
در نبی انذار اهل غفلت است
کان همه انفاقهاشان حسرت است
سروران مکه در حرب رسول
بودشان قربان به امید قبول
بهر این مومن همی گوید ز بیم
در نماز اهد الصراط المستقیم
آن درم دادن سخی را لایق است
جان سپردن خود سخای عاشق است
نان دهی از بهر حق نانت دهند
جان دهی از بهر حق جانت دهند
‌گر بریزد برگهای این چنار
برگ بی‌برگیش بخشد کردگار
‌گر نماند از جود در دست تو مال
کی کند فضل الهت پایمال
هر که کارد گردد انبارش تهی
لیکش اندر مزرعه باشد بهی
و آنکه در انبار ماند و صرفه کرد
اشپش و موش و حوادثهاش خورد
این جهان نفی است در اثبات جو
صورتت صفر است در معنات جو
جان شور تلخ پیش تیغ بر
جان چون دریای شیرین را بخر
ور نمیتانی شدن زین آستان
گوش کن باری زمن این داستان
یک خلیفه‌بود در ایام پیش
کرده حاتم را غلام جود خویش
رایت اکرام و جود افراشته
فقر و حاجت از جهان برداشته
بحر و کان از بخشش اش صاف آمده
داد او از قاف تا قاف آمده
در جهان خاک ، ابر و آب بود
مظهر بخشایش وهاب بود
از عطایش بحر و کان در زلزله
سوی جودش قافله بر قافله
قبله حاجت در و دروازه اش
رفته در عالم به جود آوازه اش
هم عجم هم روم هم ترک و عرب
مانده از جود و عطایش در عجب
آب حیوان‌بود و دریای کرم
زنده گشته هم عرب زو هم عجم
* اندر ایام چنین سلطان داد
بشنو اکنون داستانی با گشاد
یک شب اعرابی زنی مر شوی را
گفت و از حد برد گفت وگوی را
کاین همه فقر و جفا ما می‌کشیم
جمله عالم در خوشی ما ناخوشیم
نانمان نی نان خورشمان درد و رشک
کوزه مان نه آبمان از دیده اشک
جامه ما روز ، تاب آفتاب
شب نهالین و لحاف از ماهتاب
قرص مه را قرص نان پنداشته
دست سوی آسمان برداشته
ننگ درویشان ز درویشی ما
روز شب از روزی اندیشی ما
خویش و بیگانه‌شده‌از ما رمان
بر مثال سامری از مردمان
‌گر بخواهم از کسی یک مشت نسک
مر مرا گوید خمش کن مرگ و جسک
مر عرب را فخر غزو است و عطا
در عرب ما همچو خط اندر خطا
* شب بخفتم روز باشد هیچ نه
در درون جز سوز و پیچا پیچ نه
چه غزا ما بی‌غزا خود کشته ایم
ما به تیغ فقر بی‌سر گشته ایم
* چه خطا ما بی‌خطا در آتشیم
چه نوا ما درد و غم را مفرشیم
چه عطا ما بر گدایی می‌تنیم
مر مگس را در هوا رگ می‌زنیم
‌گر کسی مهمان رسد ،‌گر من منم
شب بخسبد دلقش از تن برکنم
* زین نمط زین ماجرا و گفتگو
برد از حدّ عبارت پیش شو
* کز عنا و فقر ما گشتیم خار
سوختیم از اضطراب و اضطرار
* تا بکی ما این چنین خاری کشیم
غرقه اندر بحر ژرف آتشیم
* ناگه از روزی درآید میهمان
شرمساریها بریم از وی بجان
* لیک مهمان‌گر درآید بی‌ثبوت
دان که کفش میهمان سازیم قوت
بهر این گفتند دانایان به فن
میهمان محسنان باید شدن
تو مرید و میهمان آن کسی
کاو ستاند حاصلت را از خسی
نیست چیره ، چون ترا چیره کند ؟
نور ندهد ، مر ترا تیره کند
چون و را نوری نبود اندر قران
نور کی یابند از وی دیگران
همچو اعمش کو کند داروی چشم
چه کشد در چشمها الا که یشم
حال ما این است در فقر و عنا
هیچ مهمانی مبا مغرور ما
قحط ده سال ار ندیدی در صور
چشمها بگشا و اندر ما نگر
ظاهر ما چون درون مدعی
در دلش ظلمت زبانش شعشعی
از خدا نه بویی او را نه اثر
دعویش افزون ز شیث و بو البشر
* حرف درویشان بدزدد مرد دون
تا بخواند بر سلیمی زآن فسون
دیو ننموده و را هم نقش خویش
او همی گوید ز ابدالیم بیش
حرف درویشان بدزدیده بسی
تا گمان آید که هست او خود کسی
خرده گیرد در سخن بر بایزید
ننگ دارد از درون او یزید
* هر که داند مر ورا چون بایزید
روز محشر حشر گردد با یزید
بی‌نوا از نان و خوان آسمان
پیش او ننداخت حق یک استخوان
او ندا کرده که خوان بنهاده ام
نایب حقم خلیفه زاده ام
الصلا ساده دلان پیچ پیچ
تا خورید از خوان جودم ، هیچ هیچ
سالها بر وعده فردا کسان
گرد آن در گشته ، فردا نارسان
دیر باید تا که سرّ آدمی
آشکارا گردد از بیش و کمی
زیر دیوار تنش گنجیست یا
خانه مار است و مور و اژدها
چون که پیدا گشت کاو چیزی نبود
عمر طالب رفته ، آگاهی چه سود
لیک نادر طالب آید کز فروغ
در حق او نافع آید آن دروغ
او به قصد نیک خود جایی رسد
‌گر چه جان پنداشت آن آمد جسد
چون تحری در دل شب قبله را
قبله نی و آن نماز او را روا
مدعی را قحط جان اندر سر است
لیک ما را قحط نان بر ظاهر است
ما چرا چون مدعی پنهان کنیم
بهر ناموس مزور جان کنیم
* مر ورا رو مینماید حالها
که ندید آن هیچ شیخش سالها
شوی گفتش چند جویی دخل و کشت
خود چه ماند از عمر ، افزونتر گذشت
عاقل اندر بیش و نقصان ننگرد
زآنکه هر دو همچو سیلی بگذرد
خواه صاف و خواه سیل تیره رو
چون نمی‌پاید دمی از وی مگو
اندر این عالم هزاران جانور
می‌زید خوش عیش بی‌زیر و زبر
شکر می‌گوید خدا را فاخته
بر درخت و برگ شب ناساخته
حمد می‌گوید خدا را عندلیب
کاعتماد رزق بر توست‌ای مجیب
باز ، دست شاه را کرده نوید
از همه مردار ببریده امید
همچنین از پشه‌گیری تا بفیل
شد عیال الله و حق نعم المعیل
این همه غمها که اندر سینه هاست
از غبار گرد باد و‌بود ماست
این غمان بیخ کن چون داس ماست
این چنین شد ، وآنچنان ، وسواس ماست
دان که هر رنجی ز مردن پاره ایست
جزو مرگ از خود بران ،‌گر چاره ایست
چون ز جزو مرگ نتوانی گریخت
دان که کلش بر سرت خواهند ریخت
جزو مرگ ار گشت شیرین مر ترا
دان که شیرین می‌کند کل را خدا
دردها از مرگ می‌آید رسول
از رسولش رو مگردان‌ای فضول
هر که شیرین میزید او تلخ مرد
هر که او تن را پرستد جان نبرد
گوسفندان را ز صحرا می‌کشند
آن که فربه تر مر آن را می‌کشند
شب گذشت و صبح آمد‌ای قمر
چند‌گیری این فسانه را زسر
تو جوان‌بودی و قانع تر بدی
زر‌طلب گشتی خود اول زر بدی
رز بدی پر میوه ، چون کاسد شدی ؟
وقت میوه پختنت فاسد شدی
میوه‌ات باید که شیرین تر شود
چون رسن تابان نه واپس تر رود
جفت مایی جفت باید هم صفت
تا بر آید کارها با مصلحت
جفت باید بر مثال همدگر
در دو جفت کفش و موزه در نگر
‌گر یکی کفش از دو تنگ آمد بپا
هر دو جفتش کار ناید مر ترا
جفت این یک خرد و آن دیگر بزرگ
جفت شیر بیشه دیدی هیچ گرگ ؟
راست ناید بر شتر جفت جوال
آن یکی خالی و آن یک مال مال
من روم سوی قناعت دل قوی
تو چرا سوی شناعت میروی
مرد قانع از سر اخلاص و سوز
زین نسق می‌گفت با زن تا به روز
زن بر او زد بانگ کای ناموس کیش
من فسون تو نخواهم خورد بیش
ترهات از دعوی و دعوت مگو
رو سخن از کبر و از نخوت مگو
چند حرف طمطراق و کار و بار
کار و حال خود ببین و شرم دار
* نخوت و دعوی و کبر و ترهات
دور کن از دل که تا‌یابی نجات
کبر زشت و ، از گدایان زشت تر
روز سرد و برف و ، آن گه جامه تر
چند آخر دعوی باد و بروت
‌ای ترا خانه چو بیت العنکبوت
از قناعت کی تو جان افروختی ؟
از قناعتها تو نام آموختی ؟
گفت پیغمبر قناعت چیست گنج
گنج را تو وا نمی‌دانی ز رنج
این قناعت نیست جز گنج روان
تو مزن لاف‌ای غم و رنج روان
تو مخوانم جفت و کمتر زن بغل
جفت انصافم نیم جفت دغل
از چه دم از شاه و از بگ میزنی
در هوا چون پشه را رگ میزنی
با سگان بر استخوان در چالشی
چون نی اشکم تهی در نالشی
سوی من منگر به خواری سست سست
تا نگویم آن چه در رگهای توست
عقل خود را از من افزون دیده ای
تو من کم عقل را چون دیده‌ای ؟
همچو گرگ غافل اندر ما مجه
‌ای ز ننگ عقل تو ، بی‌عقل به
چون که عقل تو عقیله مردم است
آن نه عقل است آن که مار و کژدم است
خصم ظلم و مکر تو الله باد
دست مکر تو ز ما کوتاه باد
هم تو ماری هم فسونگر‌ای عجب
مارگیر و ماری‌ای ننگ عرب
زاغ اگر زشتی خود بشناختی
همچو برف از درد و غم بگداختی
مرد افسونگر بخواند چون عدو
او فسون بر مار و مار افسون بر او
‌گر نبودی دام او افسون مار
کی فسون مار را گشتی شکار
مرد افسونگر ز حرص کسب و کار
در نیابد آن زمان افسون مار
مار گوید‌ای فسونگر هین و هین
آن خود دیدی ، فسون من ببین
تو به نام حق فریبی مر مرا
تا کنی رسوای شور و شر مرا
نام حقم بست ، نی آن رای تو
نام حق را دام کردی ، وای تو
* نام حق بستاند از تو داد من
من به نام حق سپردم جان و تن
یا به زخم من رگ جانت برد
یا تو را چون من به زندانت برد
زن از این‌گونه خشن گفتارها
خواند بر شوی خود او طومارها
* مرد چون این طعنها از زن شنفت
مستمع شو بعد از آن بین تا چه گفت
گفت‌ای زن تو زنی یا بو الحزن
فقر فخر آمد ، مرا طعنه مزن
مال و زر سر را‌بود همچون کلاه
کل‌بود آن کز کله سازد پناه
آن که زلف جعد و رعنا باشدش
چون کلاهش رفت خوشتر آیدش
مرد حق باشد به مانند بصر
پس برهنه به که پوشیده نظر
وقت عرضه کردن آن برده فروش
بر کند از بنده جامه عیب پوش
ور‌بود عیبی برهنه اش کی کند
بل به جامه خدعه‌ای با وی کند
گوید این شرمنده است از نیک و بد
از برهنه کردن او از تو رمد
خواجه در عیب است غرقه تا به گوش
خواجه را مال است و مالش عیب پوش
کز طمع عیبش نبیند طامعی
گشت دلها را طمعها جامعی
ور گدا گوید سخن چون زرّ کان
ره نیابد کاله او در دکان
کار درویشی ورای فهم توست
سوی درویشان بمنگر سست سست
* زآنکه درویشی ورای کارهاست
دمبدم از حق مرایشان را عطاست
ملک درویشان ورای ملک و مال
روزیی دارند ژرف از ذو الجلال
حق تعالی عادل است و عادلان
کی کنند استمگری بر بی‌دلان
آن یکی را نعمت و کالا دهند
وین دگر را بر سر آتش نهند
آتشش سوزد که دارد این گمان
بر خدای خالق هر دو جهان
فقر فخری نز گزاف است و مجاز
صد هزاران عزّ پنهان است و ناز
از غضب بر من لقبها راندی
مارخوی و مار گیرم خواندی
‌گر بگیرم مار دندانش کنم
تاش از سر کوفتن ایمن کنم
ز آن که آن دندان عدوی جان اوست
من عدو را می‌کنم زین علم دوست
از طمع هرگز نخوانم من فسون
این طمع را میکنم من سر نگون
حاش لله طمع من از خلق نیست
از قناعت در دل من عالمی است
از سر امرود ، بن بینی چنان
ز آن فرود آ ، تا نماند آن گمان
چون که بر گردی و سر گشته شوی
خانه را گردنده بینی ، آن توی
دید احمد را ابو جهل و بگفت
زشت نقشی کز بنی هاشم شکفت
گفت احمد مر و را که راستی
راست گفتی‌گر چه کار افزاستی
دید صدیقش بگفت‌ای آفتاب
نی ز شرقی ، نی ز غربی ، خوش بتاب
گفت احمد راست گفتی‌ای عزیز
‌ای رهیده تو ز دنیای نه چیز
حاضران گفتند‌ای صدر الوری
راستگو گفتی دو ضد گو را ، چرا ؟
گفت من آیینه‌ام مصقول دست
ترک و هندو در من آن بیند که هست
* هر که را آئینه باشد پیش رو
زشت و خوب خویش را بیند در او
‌ای زن ، ار طماع می‌بینی مرا
زین تحرّی زنانه برترآ
آن طمع را ماند و ، رحمت بود
کو طمع آنجا که آن نعمت بود
امتحان کن فقر را روزی دو تو
تا به فقر اندر غنا بینی دو تو
صبر کن با فقر و بگذار این ملال
زآنکه در فقر است عزّ ذو الجلال
سرکه مفروش و ، هزاران جان ببین
از قناعت غرق بحر انگبین
صد هزاران جان تلخی کش نگر
همچو گل آغشته اندر گل شکر
‌ای دریغا مر ترا گنجا بدی
تا ز جانم شرح دل پیدا شدی
این سخن شیر است در پستان جان
بی‌کشنده خوش نمی‌گردد روان
مستمع چون تشنه و جوینده شد
واعظ ار مرده‌بود ، گوینده شد
مستمع چون تازه آید بی‌ملال
صد زبان گردد به گفتن گنگ و لال
چونکه نامحرم در آید از درم
در پس پرده شوند اهل حرم
ور در آید محرمی دور از گزند
بر گشایند آن ستیران روی بند
هر چه را خوب و کش و زیبا کنند
از برای دیده بینا کنند
کی‌بود آواز چنگ از زیر و بم
از برای گوش بی‌حس اصم
مشک را حق بیهده خوش دم نکرد
بهر شم کرد او پی اخشم نکرد
* نای را حق بیهده خوش دم نکرد
بهر انس آمد پی اهرم نکرد
حق زمین و آسمان بر ساخته است
در میان بس نار و نور افراخته است
این زمین را از برای خاکیان
آسمان را مسکن افلاکیان
مرد سفلی دشمن بالا بود
مشتری هر مکان پیدا بود
‌ای ستیره ، هیچ تو برخاستی ؟
خویشتن را بهر کور آراستی ؟
‌گر جهان را پر در مکنون کنم
روزی تو چون نباشد ، چون کنم
ترک جنگ و سرزنش‌ای زن بگو
ور نمیگویی ، به ترک من بگو
مر مرا چه جای جنگ نیک و بد
کاین دلم از صلحها هم میرمد
* بر سر این ریشها نیشم مزن
زخمها بر جان بی‌خویشم مزن
‌گر خمش کردی و گرنه آن کنم
که همین دم ترک خان و مان کنم
پا تهی گشتن به است از کفش تنگ
رنج غربت به که اندر خانه جنگ
زن چو دید او را که تند و توسن است
گشت گریان ، گریه خود دام زن است
گفت از تو کی چنین پنداشتم
از تو من امید دیگر داشتم
زن در آمد از طریق نیستی
گفت من خاک شمایم ، نه ستی
جسم و جان و هر چه هستم آن توست
حکم و فرمان جملگی فرمان توست
‌گر ز درویشی دلم از صبر جست
بهر خویشم نیست ، آن بهر تو است
تو مرا در دردها‌بودی دوا
من نمی‌خواهم که باشی بی‌نوا
جان تو ، کز بهر خویشم نیست این
از برای توستم این بانگ و حنین
خویش من و الله ، که بهر خویش تو
هر نفس خواهد که میرد پیش تو
کاش جانت ، کش روان من فدی
از ضمیر جان من واقف شدی
چون تو با من این چنین‌بودی به ظن
هم ز جان بیزار گشتم هم ز تن
خاک را بر سیم و زر کردیم چون
تو چنینی با من ،‌ای جان را سکون
تو که در جان و دلم جا می‌کنی
زین قدر از من تبرا می‌کنی
تو تبرا کن که هستت دستگاه
‌ای تبرّای ترا جان عذر خواه
یاد میکن آن زمانی را که من
چون صنم‌بودم تو‌بودی چون شمن
بنده بر وفق تو دل افروخته است
هر چه گویی بخت ، گوید سوخته است
من سپاناخ تو با هر چم پزی
یا ترش با یا که شیرین میسزی
کفر گفتم ، نک به ایمان آمدم
پیش حکمت از سر جان آمدم
خوی شاهانه ترا نشناختم
پیش تو ، گستاخ خود در تاختم
چون ز عفو تو چراغی ساختم
توبه کردم اعتراض انداختم
می‌نهم پیش تو شمشیر و کفن
میکشم پیش تو گردن را ، بزن
از فراق تلخ می‌گویی سخن
هر چه خواهی کن ، ولیکن این مکن
در تو از من عذر خواهی هست سر
با تو بی‌من او شفیعی مستمر
عذر خواهم در درونت ، خلق توست
ز اعتماد او ، دل من جرم جست
رحم کن پنهان ز خود‌ای خشمگین
‌ای که خلقت به ز صد من انگبین
زین نسق می‌گفت با لطف و گشاد
در میان گریه ، بر روی اوفتاد
گریه چون از حد گذشت و‌های های
از حنینش مرد را دل شد زجای
چون قرارش ماند و صبرش بجای ؟
زانکه بی‌گریه بد او خود دلربای
شد از آن باران یکی برقی پدید
زد شراری در دل مرد وحید
آنکه بنده روی خوبش‌بود مرد
چون‌بود ، چون بندگی آغاز کرد ؟
آنکه از کبرش دلت لرزان بود
چون شوی ، چون پیش تو گریان شود ؟
آنکه از نازش دل و جان خون بود
چون که آید در نیاز او ، چون‌بود ؟
آنکه در جور و جفایش دام ماست
عذر ما چه‌بود ، چو او در عذر خاست ؟
* آنکه جز خونریزیش کاری نبود
چون نهد گردن ، زهی سودا و سود
* آنکه جز گردن کشی ناید از او
خوش درآید باتو چون باشد ، بگو
زین للنّاس حق آراسته ست
زآنچه حق آراست ، چون تانند رست ؟
چون پی یسکن الیهاش آفرید
کی تواند آدم از حوا برید ؟
رستم زال ار‌بود وز حمزه بیش
هست در فرمان اسیر زال خویش
آنکه عالم مست گفتش آمدی
کلمینی یا حمیرائ می‌زدی
آب غالب شد بر آتش از نهیب
زآتش او جوشد چو باشد در حجیب
چون که دیگی حایل آید هر دو را
نیست کرد آن آب را ، کردش هوا
ظاهرا بر زن چو آب ار غالبی
باطنا مغلوب و زن را طالبی
این چنین خاصیتی در آدمی است
مهر حیوان را کم است ، آن از کمی است
گفت پیغمبر که زن بر عاقلان
غالب آید سخت و بر صاحب دلان
باز بر زن جاهلان غالب شوند
زآنکه ایشان تند و بس خیره روند
کم بودشان رقت و لطف و وداد
زآنکه حیوانی است غالب بر نهاد
مهر و رقت وصف انسانی بود
خشم و شهوت وصف حیوانی بود
پرتو حق است آن معشوق نیست
خالق است آن گوئیا مخلوق نیست
مرد ز آن گفتن پشیمان شد چنان
کز عوانی ساعت مردن عوان
گفت خصم جان جان چون آمدم ؟
بر سر جان من لگدها چون زدم ؟
* چون قضا آید نماند فهم و رای
کس نمیداند قضا را جز خدای
چون قضا آید فرو پوشد بصر
تا نداند عقل ما پا را ز سر
* زان امام المتقین داد این خبر
گفت اذا جائ القضا عمی البصر
چون قضا بگذشت ، خود را میخورد
پرده بدریده ، گریبان میدرد
مرد گفت‌ای زن پشیمان می‌شوم
‌گر بدم کافر مسلمان می‌شوم
من گنه کار توام رحمی بکن
عذر من بپذیر و بشنو این سخن
کافر پیر ار پشیمان می‌شود
چون که عذر آرد مسلمان می‌شود
حضرتی پر رحمت است و پر کرم
عاشق او ، هم وجود و هم عدم
کفر و ایمان عاشق آن کبریا
مس و نقره بنده آن کیمیا
موسی و فرعون معنی را رهی
ظاهر این ره دارد و آن بیرهی
روز موسی پیش حق نالان شده
نیم شب فرعون گریان آمده
کاین چه غل است‌ای خدا بر گردنم
ور نه غل باشد ، که گوید من منم ؟
زآنکه موسی را منور کرده ای
مر مرا هم ز آن مکدر کرده ای
زآنکه موسی را تو مه رو کرده ای
ماه جانم را سیه رو کرده ای
بهتر از ماهی نمود استاره ام
چون خسوف آمد ، چه باشد چاره‌ام ؟
نوبتم‌گر رب و سلطان می‌زنند
مه گرفت و خلق پنگان میزنند
میزنند آن طاس و غوغا می‌کنند
ماه را از زخمه رسوا می‌کنند
من که فرعونم ز شهرت وای من
زخم طاس آن ربی الاعلای من
خواجه تاشانیم اما تیشه ات
می‌شکافد شاخ را در بیشه ات
باز شاخی را موصل می‌کنی
شاخ دیگر را معطل می‌کنی
شاخ را بر تیشه دستی هست ؟ نی
هیچ شاخ از دست تیشه رست ؟ نی
حق آن قدرت که در تیشه توراست
از کرم کن این کجی‌ها را تو راست
باز با خود گفته فرعون‌ای عجب
من نه در یا ربناام جمله شب ؟
در نهان خاکی و موزون می‌شوم
چون به موسی می‌رسم چون می‌شوم ؟
رنگ زر قلب ده تو می‌شود
پیش آتش چون سیه رو می‌شود
نی که قلب و قالبم در حکم اوست
لحظه‌ای مغزم کند ، یک لحظه پوست
یکدمی ماهم کند ، یک دم سیاه
خود چه باشد غیر این کار اله
سبز گردم چون که گوید کشت باش
زرد گردم چون که گوید زشت باش
پیش چوگانهای حکم کن فکان
میدویم اندر مکان و لامکان
چون که بیرنگی اسیر رنگ شد
موسیی با موسیی در جنگ شد
چون به بیرنگی رسی کان داشتی
موسی و فرعون دارند آشتی
‌گر ترا آید بر این گفته سوال
رنگ کی خالی‌بود از قیل و قال ؟
این عجب کاین رنگ از بیرنگ خاست
رنگ با بی‌رنگ چون در جنگ خاست ؟
اصل روغن زآب افزون می‌شود
عاقبت با آب ضد چون می‌شود ؟
چون که روغن را زآب اسرشته اند
آب با روغن چرا ضد گشته‌اند ؟
چون گل از خار است و خار از گل چرا
هر دو در جنگند و اندر ماجرا
یا نه جنگ است این برای حکمت است
همچو جنگ خر فروشان صنعت است
یا نه این است و نه آن ، حیرانی است
گنج باید جست ، این ویرانی است
آنچه تو گنجش توهم میکنی
زآن توهم گنج را گم می‌کنی
چون عمارت دان تو وهم و رایها
گنج نبود در عمارت جایها
در عمارت هستی و جنگی بود
نیست را از هستها ننگی بود
نی که هست از نیستی فریاد کرد ؟
بلکه نیست آن هست را واداد کرد
تو مگو که من گریزانم ز نیست
بلکه او از تو گریزان است ، ایست
ظاهرا می‌خواندت او سوی خود
وز درون میراندت با چوب رد
قومی اندر آتش سوزان چو ورد
قومی اندر گلستان با رنج و درد
نعلهای باژگونه‌ست ای سلیم
نفرت فرعون را دان از کلیم
چون حکیمک اعتقادی کرده است
کاسمان بیضه ، زمین چون زرده است
گفت سائل چون بماند این خاکدان
در میان این محیط آسمان ؟
همچو قندیلی معلق در هوا
نی بر اسفل میرود ، نی بر علی
آن حکیمش گفت کز جذب سما
از جهات شش بماند اندر هوا
چون ز مغناطیس قبه ریخته
در میان ماند آهنی آویخته
آن دگر گفت آسمان با صفا
کی کشد در خود زمین تیره را
بلکه دفعش می‌کند از شش جهات
تا بماند در میان عاصفات
پس ز دفع خاطر اهل کمال
جان فرعونان بماند اندر ضلال
پس ز دفع این جهان و آن جهان
مانده‌اند این بی‌رهان بی‌این و آن
سرکشی از بندگان ذو الجلال
زانکه دارند از وجود تو ملال
کهربا دارند چون پیدا کنند
کاه هستی ترا شیدا کنند
کهربای خویش چون پنهان کنند
زود تسلیم ترا طغیان کنند
آن چنانکه مرتبه حیوانی است
کاو اسیر و سغبه انسانی است
مرتبه انسان به دست اولیا
سغبه چون حیوان شناسش‌ای کیا
بنده خود خواند احمد در رشاد
جمله عالم را بخوان قلْ یا عباد
عقل تو همچون شتربان ، تو شتر
میکشاند هر طرف در حکم مر
عقل عقلند اولیا و عقلها
بر مثال اشتران تا انتها
اندر ایشان بنگر آخر ز اعتبار
یک قلاوز است جان صد هزار
چه قلاوز و چه اشتربان ؟ بیاب
دیده‌ای ، کان دیده بیند آفتاب
نک جهان در شب بمانده میخ دوز
منتظر موقوف خورشید است و روز
اینت خورشیدی نهان در ذره ای
شیر نر در پوستین بره ای
اینت دریائی نهان در زیر کاه
پا بر این که هین منه با اشتباه
اشتباهی و گمانی در درون
رحمت حق است بهر رهنمون
هر پیمبر فرد آمد در جهان
فرد‌بود و صد جهانش در نهان
عالم کبری به قدرت سخره کرد
کرد خود را در کهین نقشی نورد
ابلهانش فرد دیدند و ضعیف
کی ضعیف است آن که با شه شد حریف ؟
ابلهان گفتند مردی بیش نیست
وای آن کاو عاقبت اندیش نیست
* عاقبت دیدن‌بود از کاملی
دور بودن هر نفس از جاهلی
* بشنو اکنون قصه صالح روان
بگذر از صورت‌طلب معنی آن
* زانکه صورت بین نبیند عاقبت
عاقبت بینی ، بیابی عافیت
ناقه صالح به صورت بد شتر
پی بریدندش ز جهل آن قوم مر
از برای آب جو خصمش شدند
آب کور و نان کور ایشان بدند
ناقه الله آب خورد از جوی میغ
آب حق را داشتند از حق دریغ
ناقه صالح چو جسم صالحان
شد کمینی در هلاک طالحان
تا بر آن امت ز حکم مرگ و درد
ناقه الله و سقْیاها چه کرد
شحنه قهر خدا ز یشان بجست
خونبهای اشتری شهری درست
* روح صالح بر مثال اشتریست
نفس گمره مر ورا چون پی بریست
روح همچون صالح و تن ناقه است
روح اندر وصل و تن در فاقه است
روح صالح قابل آفات نیست
زخم بر ناقه‌بود بر ذات نیست
روح صالح قابل آزار نیست
نور یزدان سغبه کفار نیست
حق از آن پیوست با جسمی نهان
تاش آزارند و بینند امتحان
بیخبر کآزار این آزار اوست
آب این خم متصل با آب جوست
زآن تعلق کرد با جسمش اله
تا که گردد جمله عالم را پناه
کس نیابد بر دل ایشان ظفر
بر صدف آمد ضرر نی بر گهر
ناقه جسم ولی را بنده باش
تا شوی با روح صالح خواجه تاش
گفت صالح چون که کردید این حسد
بعد سه روز از خدا نقمت رسد
بعد سه روز دگر از جان ستان
آفتی آید که دارد سه نشان
رنگ روی جمله تان گردد دگر
رنگ رنگ مختلف اندر نظر
روز اول رویتان چون زعفران
در دوم رو سرخ همچون ارغوان
در سوم گردد همه روها سیاه
بعد از آن اندر رسد قهر اله
‌گر نشان خواهید از من زین وعید
کره ناقه به سوی که دوید
* کرّه ناقه به سویت که دوان
شد چنانکه باد در وقت خزان ؟
‌گر توانیدش گرفتن چاره هست
ور نه خود مرغ امید از دام جست
* چون شنیدند این از او جمله بتگ
در دویدند از پی اشتر چو سگ
کس نتانست اندر آن کرّه رسید
رفت و در کهسارها شد ناپدید
همچو روح پاک کو از تنگ تن
میگریزد جانب ربّ المنن
گفت دیدید این قضا مبرم‌شده‌است
صورت امید را گردن زده است
کره ناقه چه باشد ، خاطرش
که بجا آرید ز احسان و برش
‌گر بجا آید دلش رستید از آن
ور نه نومیدید و ساعد‌ها گزان
چون شنیدند این وعید منکدر
چشم بنهادند آن را منتظر
روز اول روی خود دیدند زرد
میزدند از ناامیدی آه سرد
سرخ شد روی همه روز دوم
نوبت اومید و توبه گشت گم
شد سیه روز سوم روی همه
حکم صالح راست شد بی‌ملحمه
چون همه در ناامیدی سر زدند
همچو اشتر در دو زانو آمدند
در نبی آورد جبریل امین
شرح این زانو زدن را جاثمین
زانو آن دم زن که تعلیمت کنند
وز چنین زانو زدن بیمت کنند
منتظر گشتند زخم قهر را
قهر آمد نیست کرد آن شهر را
صالح از خلوت به سوی شهر رفت
شهر دید اندر میان دود و تفت
ناله از اجزای ایشان می‌شنید
نوحه پیدا ، نوحه گویان ناپدید
* گریه چون از حد گذشت و هایهای
گریه‌های جان فزای دلربای
ز استخوانهاشان شنید او ناله ها
اشک خون از جانشان چون ژاله ها
صالح آن بشنید و گریه ساز کرد
نوحه بر نوحه گران آغاز کرد
گفت‌ای قوم بباطل زیسته
وز شما من پیش حق بگریسته
حق بگفته صبر کن بر جورشان
پندشان ده ، بس نماند از دورشان
من بگفته پند شد‌بند از جفا
شیر پند از مهر جوشد وز صفا
بس که کردید از جفا بر جای من
شیر پند افسرد در رگهای من
حق مرا گفته ترا لطفی دهم
بر سر آن زخمها مرهم نهم
صاف کرده حق دلم را چون سما
روفته از خاطرم جور شما
در نصیحت من‌شده‌بار دگر
گفته امثال و سخنها چون شکر
شیر تازه از شکر انگیخته
شیر و شهدی با سخن آمیخته
در شما چون زهر گشته این سخن
زآنکه زهرستان بدید از بیخ و بن
چون شوم غمگین که غم شد سر نگون
غم شما‌بودید ای قوم حرون
هیچ کس بر مرگ غم نوحه کند ؟
ریش و سر چون شد ، کسی مو بر کند ؟
رو بخود کرد و بگفت‌ای نوحه گر
نوحه‌ات را می‌نیرزد این نفر
کژ مخوان‌ای راست خواننده مبین
کیف آسا خلف قوم آخرین
باز اندر چشم و دل او گریه یافت
رحمتی بی‌علتی بر وی بتافت
قطره می‌بارید و حیران گشته بود
قطره بی‌علت از دریای جود
عقل میگفتش که این گریه ز چیست
بر چنان افسوسیان شاید گریست
بر چه می‌گریی بگو بر فعلشان
بر سپاه کینه بد نعلشان
بر دل تاریک پر زنگارشان
بر زبان زهر همچون مارشان
بر دم و دندان سگسارانه شان
بر دهان و چشم کژدم خانه شان
بر ستیز و تسخر و افسوسشان
شکر کن چون کرد حق محبوسشان
دستشان کژ ، پایشان کژ ، چشم کژ
مهرشان کژ ، صلح شان کژ ، خشم کژ
از پی تقلید و از رایات نقل
پا نهاده بر جمال پیر عقل
پیر خر نی ، جمله گشته پیر خر
از زبان و چشم و گوش همدگر
از بهشت آورد یزدان بردگان
تا نمایدشان سقر پروردگان
اهل نار و خلد را بین هم دکان
در میانشان برْزخ لا یبغیان
اهل نار و اهل نور آمیخته
در میانشان کوه قاف انگیخته
* اهل نار و نور با هم درمیان
در میانشان بحر ژرفی بیکران
همچو در کان ، خاک و زر کرد اختلاط
در میانشان صد بیابان و رباط
همچنان که عقد در درّ و شبه
مختلط چون میهمان یک شبه
* صالح و طالح بصورت مشتبه
دیده بگشا که تو گردی منتبه
بحر را نیمیش شیرین چون شکر
طعم شیرین ، رنگ روشن چون قمر
نیم دیگر تلخ همچون زهر مار
طعم تلخ و رنگ مظلم قیروار
هر دو بر هم می‌زنند از تحت و اوج
بر مثال آب دریا موج موج
صورت بر هم زدن از چشم تنگ
اختلاط جانها در صلح و جنگ
موجهای صلح بر هم می‌زنند
کینه‌ها از سینه‌ها بر می‌کنند
موجهای جنگ بر شکل دگر
مهرها را می‌کند زیر و زبر
مهر تلخان را به شیرین می‌کشد
ز آن که اصل مهرها باشد رشد
قهر شیرین را به تلخی می‌برد
تلخ با شیرین کجا اندر خورد
تلخ و شیرین زین نظر ناید پدید
از دریچه عاقبت دانند دید
چشم آخر بین تواند دید راست
چشم آخر بین غرور است و خطاست
‌ای بسا شیرین که چون شکر بود
لیک زهر اندر شکر مضمر بود
آن که زیرکتر‌بود بشناسدش
چونکه دید از دورش اندر کشمکش
* وآن دگر بشناسدش چون بو کند
و آن دگر چون بر لب و دندان زند
وآن دگر در پیش رو بوئی برد
وآن دگر چون دست بنهد کر درد
پس لبش ردش کند پیش از گلو
‌گر چه نعره می‌زند شیطان کلوا
و آن دگر را در گلو پیدا کند
و آن دگر را در بدن رسوا کند
و آن دگر را در حدث سوزش دهد
خرج آن از دخل آموزش دهد
و آن دگر را بعد ایام و شهور
و آن دگر را بعد مرگ از قعر گور
ور دهندش مهلت اندر قعر گور
لا بد آن پیدا شود یوم النشور
هر نبات و شکری را در جهان
مهلتی پیداست از دور زمان
سالها باید که تا از آفتاب
لعل یابد رنگ و رخشانی و تاب
* پنجسال و هفت باید تا درخت
یابد از میوه‌رسانی فرّ و بخت
باز ترّه در دو ماه اندر رسد
باز تا سالی گل احمر رسد
بهر این فرمود حق عز وجل
سوره الانعام در ذکر اجل
این شنیدی مو به مویت گوش باد
آب حیوان است خوردی نوش باد
آب حیوان خوان مخوان این را سخن
جان نو بین در تن حرف کهن
نکته دیگر تو بشنو‌ای رفیق
همچو جان ، او سخت پیدا و رقیق
در مقامی هست این هم زهر مار
از تصاریف خدایی خوش گوار
در مقامی زهر و در جایی دوا
در مقامی کفر و در جایی روا
* در مقامی خار و در جائی چو گل
در مقامی سرکه در جائی چو مل
* در مقامی خوف و در جائی رجا
در مقامی بخل و در جائی سخا
* در مقامی فقر و در جائی غنا
در مقامی قهر و در جائی رضا
* در مقامی جور و در جائی وفا
در مقامی منع و در جائی عطا
* در مقامی درد و در جائی صفا
در مقامی خاک و در جائی گیا
* در مقامی عیب و در جائی هنر
در مقامی سنگ و در جائی گهر
* در مقامی حنظل و جائی شکر
در مقامی خشکی و جائی مطر
* در مقامی ظلم و جائی محض عدل
در مقامی جهل و جائی عین عقل
‌گر چه آنجا آن گزند جان بود
چون بدینجا در رسد درمان بود
آب در غوره ترش باشد و لیک
چون به انگوری رسد ، شیرین و نیک
باز در خم او شود تلخ و حرام
در مقام سرکگی نعم الادام
* اینچنین باشد تفاوت در امور
مرد کامل این شناسد در ظهور
‌گر ولی زهری خورد ، نوشی شود
ور خورد طالب ، سیه هوشی شود
رب هبْ لی از سلیمان آمده ست
که مده غیر مرا این ملک دست
تو مکن با غیر من این لطف و جود
این حسد را ماند ، اما آن نبود
نکته لا ینْبغی می‌خوان به جان
سر منْ بعْدی ز بخل او مدان
بلکه اندر ملک دید او صد خطر
مو به مو ملک جهان بد بیم سر
بیم سر یا بیم سرّ یا بیم دین
امتحانی نیست ما را مثل این
پس سلیمان همتی باید که او
بگذرد زین صد هزاران رنگ و بو
با چنان قوت که او را‌بود هم
موج آن ملکش فرومی بست دم
* خوان که القینا علی کرسیه
چون بماند از تخت و ملک خود تهی
چون بر او بنشست زین اندوه گرد
بر همه شاهان عالم رحم کرد
شد شفیع و گفت این ملک و لوا
با کمالی ده ، که دادی مر مرا
هر که را بدهی و بکنی آن کرم
او سلیمان است و آن کس هم منم
او نباشد بعدی ، او باشد معی
خود معی چه‌بود ؟ منم بی‌مدعی
شرح این فرض است گفتن لیک من
باز می‌گردم به قصه مرد و زن
ماجرای مرد و زن را مخلصی
باز می‌جوید درون مخلصی
ماجرای مرد و زن افتاد نقل
این مثال نفس خود میدان و عقل
این زن و مردی که نفس است و خرد
نیک پابست است بهر نیک و بد
وین دو پابسته در این خاکی سرا
روز و شب در جنگ و اندر ماجرا
زن همی جوید هویج خانگاه
یعنی آب رو و نان و خوان و جاه
نفس همچون زن پی چاره گری
گاه خاکی گاه جوید سروری
عقل خود زین فکرها آگاه نیست
در دماغش جز غم الله نیست
‌گر چه سر قصه این دانه است و دام
صورت قصه شنو اکنون تمام
‌گر بیان معنوی کامل شدی
خلق عالم عاطل و باطل بدی
‌گر محبت فکرت و معنیستی
صورت صوم و نمازت نیستی
هدیه‌های دوستان با یکدگر
نیست اندر دوستی الا صور
تا گواهی داده باشد هدیه ها
بر محبتهای مضمر در خفا
ز آن که احسانهای ظاهر شاهدند
بر محبتهای سرّ‌ای ارجمند
شاهدت گه راست باشد گه دروغ
مست گاهی از می‌و گاهی ز دوغ
دوغ خورده مستئی پیدا کند
‌های و هوی و سر گرانیها کند
آن مرائی در صلاه و در صیام
مینماید جدّ و جهدی بس تمام
تا گمان آید که او مست ولاست
چون حقیقت بنگری غرق ریاست
حاصل افعال برونی رهبر است
تا نشان باشد بر آن چه مضمر است
* راهبر گه حق‌بود گاهی غلط
گه گزیده باشد و گاهی سقط
یا رب آن تمییز ده ما را به خواست
تا شناسیم آن نشان کژ ز راست
حس را تمییز دانی چون شود ؟
آن که حس ینظر بنور الله بود
ور اثر نبود سبب هم مظهر است
همچو خویشی کز محبت مخبر است
نبود آن که نور حقش شد امام
مر اثرها یا سببها را غلام
* چونکه نور الله درآمد در مشام
مر اثر را یا سبب نبود غلام
تا محبت در درون شعله زند
زفت گردد وز اثر فارغ کند
حاجتش نبود پی اعلام مهر
چون محبت نور خود زد بر سپهر
هست تفصیلات تا گردد تمام
این سخن لیکن بجو تو ، و السلام
‌گر چه شد معنی در این صورت پدید
صورت از معنی قریب است و بعید
در دلالت همچو آبند و درخت
چون به ماهیت روی ، دورند سخت
* دانه بین کز آب و خاک و آفتاب
چون درختی گشت عالم در شتاب
* ور به ماهیت بگردانی نظر
دور دورند این همه از یکدگر
ترک ماهیات و خاصیات گو
شرح کن احوال آن دو رزق جو
* باز گو از ماجرای مرد و زن
زانکه انجامی ندارد این سخن
مرد گفت اکنون گذشتم از خلاف
حکم‌داری ، تیغ بر کش از غلاف
هر چه گوئی مر ترا فرمان برم
ور بد و نیک آید آن را ننگرم
در وجود تو شوم من منعدم
چون محبم ، حبّ یعمی و یصمّ
گفت زن آهنگ برّم می‌کنی
یا به حیلت کشف سرّم می‌کنی
گفت و الله عالم السرّ الخفی
کافرید از خاک آدم را صفی
در سه گز قالب که دادش وانمود
آنچه در الواح و در ارواح بود
* یاد دادش لوح محفوظ وجود
تا بدانست آنچه در الواح بود
تا ابد هر چه که از پس‌بود و پیش
درس کرد از علمّ الاسمائ خویش
تا ملک بی‌خود شد از تدریس او
قدس دیگر یافت از تقدیس او
آن گشادیشان که آدم وا نمود
در گشاد آسمانهاشان نبود
در فراخی عرصه آن پاک جان
تنگ آمد عرصه هفت آسمان
گفت پیغمبر که حق فرموده است
من نگنجم هیچ در بالا و پست
در زمین و آسمان و عرش نیز
من نگنجم این یقین دان‌ای عزیز
در دل مومن بگنجم‌ای عجب
‌گر مرا جوئی در آن دلها طلب
گفت فادخل فی عبادی تلتقی
جنه من رویتی یا متقی
عرش با آن نور و با پهنای خویش
چون بدید او را برفت از جای خویش
خود بزرگی عرش باشد بس پدید
لیک صورت کیست چون معنی رسید
هر ملک می‌گفت ما را پیش از این
الفتی می‌بود با روی زمین
تخم خدمت در زمین می‌کاشتیم
ز آن تعلق ما عجب می‌داشتیم
کاین تعلق چیست با این خاکمان
چون سرشت ما بدست از آسمان
الف این انوار با ظلمات چیست
چون تواند نور با ظلمات زیست
آدما آن الف از بوی تو بود
زآنکه جسمت را زمین بد تار و پود
جسم خاکت را از اینجا یافتند
نور پاکت را در اینجا تافتند
اینکه جان ما ز روحت یافته ست
پیش پیش از خاک آن می‌تافته ست
در زمین‌بودیم و غافل از زمین
غافل از گنجی که بد در وی دفین
چون سفر فرمود ما را ز آن مقام
تلخ شد ما را از این تحویل کام
تا که حجتها همی گفتیم ما
که بجای ما که آید‌ای خدا
نور این تسبیح و این تهلیل را
میفروشی بهر قال و قیل را
حکم حق گسترد بهر ما بساط
که بگوئید از طریق انبساط
هر چه آید بر زبانتان بی‌حذر
همچو طفلان یگانه با پدر
* ما همی دانیم خود راز شما
لیک میخواهیم آواز شما
ز آن که این دمها اگر نالایق است
رحمت من بر غضب هم سابق است
از پی اظهار این سبق ،‌ای ملک
در تو بنهم داعیه اشکال و شک
تا بگوئی و نگیرم بر تو من
منکر حلمم نیارد دم زدن
صد پدر صد مادر ، اندر حلم ما
هر نفس زاید ، در افتد در فنا
حلم ایشان ، کف بحر حلم ماست
کف رود آید ، ولی دریا به جاست
خود چه گویم پیش آن در این صدف
نیست الا کف کف کف کف
حقّ آن کف ، حق آن دریای صاف
که امتحانی نیست ، این گفت و نه لاف
از سر مهر و صفائ است و خضوع
حق آن کس که بدو دارم رجوع
‌گر به پیشت امتحان است این هوس
امتحان را امتحان کن یک نفس
سرّ مپوشان تا پدید آید سرّم
امر کن تو هر چه بر وی قادرم
دل مپوشان تا پدید آید دلم
تا قبول آرم هر آن چه قابلم
چون کنم ؟ در دست من چه چاره است ؟
در نگر تا جان من چه کاره است
گفت زن نک آفتابی تافته است
عالمی زو روشنایی یافته است
نایب رحمان خلیفه کردگار
شهر بغداد است از وی چون بهار
‌گر بپیوندی بدان شه ، شه شوی
سوی هر ادبار تا کی می‌روی
دوستی مقبلان چون کیمیاست
چون نظرشان ، کیمیائی خود کجاست ؟
چشم احمد بر ابو بکری زده
او ز یک تصدیق صدیق آمده
گفت من شه را پذیرا چون شوم ؟
بی‌بهانه سوی او من چون روم ؟
نسبتی باید مرا یا حیلتی
هیچ پیشه راست شد بی‌آلتی ؟
همچو مجنونی که بشنید از یکی
که مرض آمد به لیلی اندکی
گفت آوه بی‌بهانه چون روم ؟
ور بمانم از عیادت چون شوم ؟
لیتنی کنت طبیبا حاذقا
کنت امشی نحو لیلی شائقا
قل تعالوا گفت حق ما را بدان
تا‌بود شرم اشکنی ما را نشان
شب پران را‌گر نظر و آلت بدی
روزشان جولان و خوش حالت بدی
گفت چون شاه کرم میدان رود
عین هر بی‌آلتی آلت شود
زآنکه آلت دعوی است و هستی است
کار در بی‌آلتی و پستی است
گفت کی بی‌آلتی سودا کنم ؟
تا نه من بی‌آلتی پیدا کنم
پس گواهی بایدم بر مفلسی
تا شهم رحمی کند در مفلسی
تو گواهی غیر گفت‌وگو و رنگ
وانما تا رحم آرد شاه شنگ
کاین گواهی که ز گفت و رنگ بد
نزد آن قاض القضاه آن جرح شد
* پس گواهی زاندرون میبایدم
نی گواهی برون میبایدم
صدق میباید گواه حال او
تا بتابد نور او بی‌قال او
گفت زن صدق آن‌بود کز‌بود خویش
پاک برخیزی تو از مجهود خویش
آب باران است ما را در سبو
ملکت و سرمایه و اسباب تو
این سبوی آب را بردار و رو
هدیه ساز و پیش شاهنشاه شو
گو که ما را غیر از این اسباب نیست
در مفازه هیچ به زین آب نیست
‌گر خزانه اش پر ز درّ فاخر است
این چنین آبش نباشد ، نادر است
چیست آن کوزه تن محصور ما
اندر آن آب حواس شور ما
‌ای خداوند این خم و کوزه مرا
در‌پذیر از فضل الله اشتری
کوزه‌ای با پنج لوله پنج حس
پاک‌دار این آب را از هر نجس
تا شود زین کوزه منفذ سوی بحر
تا بگیرد کوزه ما خوی بحر
تا چو هدیه پیش سلطانش بری
پاک بیند باشدش شه مشتری
بی‌نهایت گردد آبش بعد از آن
پر شود از کوزه ما صد جهان
لوله‌ها بر‌بند و پر دارش ز خم
گفت غضوا عن هوا ابصارکم
ریش او پر باد ، کاین هدیه کراست ؟
لایق چون آن شهی ، این است راست
وآن نمی‌دانست کانجا بر گذر
هست جاری دجله همچون شکر
در میان شهر چون دریا روان
پر ز کشتیها و شست ماهیان
رو بر سلطان و کار و بار بین
حس تجْری تحْتها الانهار بین
این چنین حسها و ادراکات ما
قطره‌ای باشد در آن بهر صفا
* باز جوی و باز بین و بازیاب
از که از من عنده امّ الکتاب
مرد گفت آری سبو را سر ببند
هین که این هدیه است ما را سودمند
در نمد در دوز تو این کوزه را
تا گشاید شه به هدیه روزه را
کاین چنین ، اندر همه آفاق نیست
جز رحیق و مایه اذواق نیست
زآنکه ایشان ز آبهای تلخ و شور
دائما پر علت‌اند و نیم کور
مرغ کآب شور باشد مسکنش
او چه داند جای آب روشنش
ایکه اندر چشمه شور است جات
تو چه دانی شط و جیحون و فرات
‌ای تو نارسته از این فانی رباط
تو چه دانی صحو و سکر و انبساط
ور بدانی نقلت از ابّ وز جدّ است
پیش تو این نامها چون ابجد است
ابجد و هوز چه ؟ فاش است و پدید
بر همه طفلان و ، معنی بس بعید
پس سبو برداشت آن مرد عرب
در سفر شد می‌کشیدش روز و شب
بر سبو لرزان بد از آفات دهر
هم کشیدش از بیابان تا به شهر
زن مصلا باز کرده از نیاز
ربّ سلم ، ورد کرده در نماز
که نگه‌دار آب ما را از خسان
یا رب این گوهر بدان دریا رسان
‌گر چه شویم آگه است و پر فن است
لیک گوهر را هزاران دشمن است
خود چه باشد گوهر ؟ آب کوثر است
قطره‌ای زآن آب کاصل گوهر است
از دعاهای زن و زاری او
وز غم مرد و گرانباری او
سالم از دزدان و از آسیب سنگ
برد تا‌دار الخلافه بی‌درنگ
دید درگاهی پر از انعامها
اهل حاجت گستریده دامها
دم به دم هر سوی صاحب حاجتی
یافته ز آن در عطا و خلعتی
بهر گبر و مومن و زیبا و زشت
همچو خورشید و مطر ، بل چون بهشت
دید قومی در نظر آراسته
قوم دیگر منتظر برخاسته
خاص و عامه از سلیمان تا به مور
زنده گشته چون جهان از نفخ صور
اهل صورت چون جواهر بافته
اهل معنی بحر نادر یافته
آن که بی‌همت ، چه با همت شده
و آن که با همت ، چه با نعمت شده
بانگ می‌آمد که‌ای طالب بیا
جود محتاج گدایان ، چون گدا
* جود محتاج است و خواهد طالبی
همچنانکه توبه خواهد تائبی
جود می‌جوید گدایان و ضعاف
همچو خوبان کآینه جویند صاف
روی خوبان ز آینه زیبا شود
روی احسان از گدا پیدا شود
چون گدا آئینه جود است ، هان
دم‌بود بر روی آیینه زیان
پس از این فرمود حق در والضحی
بانگ کم زن‌ای محمد بر گدا
آن یکی جودش گدا آرد پدید
وین دگر بخشد گدایان را مزید
پس گدایان آینه جود حق اند
وآنکه با حقند جود مطلق اند
وآنکه جز این دوست او خود مرده است
او بر این در نیست ، نقش پرده است
* لیک درویشی که آن تشنه خداست
هست دایم از خدایش کار راست
* لیک درویشی که تشنه غیر شد
او حقیر و ابله و بی‌خیر شد
نقش درویش است او ، نی اهل جان
نقش سگ را تو مینداز استخوان
فقر لقمه دارد او ، نی فقر حق
پیش نقش مرده‌ای کم نه طبق
ماهی خاکی‌بود درویش نان
شکل ماهی لیک از دریا رمان
* نقش ماهی کی‌بود دوریش آب ؟
آن ز بی‌آبی نمیگردد خراب
مرغ خانه است او ، نه سیمرغ هوا
لوت نوشد ، او ننوشد از خدا
عاشق حق است او بهر نوال
نیست جانش عاشق حسن و جمال
‌گر توهم می‌کند او عشق ذات
ذات نبود وهم اسما و صفات
وهم مخلوق است و مولود آمده ست
حق نزاییده‌ست او لمْ یولد است
عاشق تصویر و وهم خویشتن
کی‌بود از عاشقان ذو المنن ؟
عاشق آن وهم اگر صادق بود
آن مجازش تا حقیقت میرود
شرح می‌خواهد بیان این سخن
لیک می‌ترسم ز افهام کهن
فهم‌های کهنه کوته نظر
صد خیال بد در آرد در فکر
بر سماع راست هر کس چیر نیست
لقمه هر مرغکی انجیر نیست
خاصه مرغ مرده پوسیده ای
پر خیالی ، اعمیی ، بی‌دیده ای
نقش ماهی را چه دریا و چه خاک
رنگ هندو را چه صابون و چه زاک
نقش اگر غمگین نگاری بر ورق
او ندارد از غم و شادی سبق
صورتش غمگین و او فارغ از آن
صورتش خندان و او زآن بی‌نشان
وین غم و شادی که اندر دل خفی است
پیش آن شادی و غم جز نقش نیست
صورت خندان نقش از بهر توست
تا از آن صورت شود معنی درست
* صورت غمگین نقش از بهر ماست
تا که ما را یاد آید راه راست
نقشهایی کاندر این گرمابهاست
از برون جامه کن ، چون جامه هاست
تا برونی جامه‌ها بینی و بس
جامه بیرون کن در آ‌ای هم نفس
زآنکه با جامه در آن سو راه نیست
تن ز جان ، جامه ز تن آگاه نیست
باز میگردم سوی قصه عرب
از بیان راز و سرّ بوالعجب
آن عرابی از بیابان بعید
بر در‌دار الخلافه چون رسید
پس نقیبان پیش اعرابی شدند
بس گلاب لطف بر رویش زدند
حاجت او فهمشان شد بی‌مقال
کار ایشان بد عطا پیش از سوال
پس بدو گفتند یا وجه العرب
از کجایی چونی از راه و تعب
گفت وجهم‌گر مرا وجهی دهید
بی‌وجوهم چون پس پشتم نهید
‌ای که در روتان نشان مهتریست
فرّ تان خوشتر ز زرّ جعفریست
‌ای که یک دیدارتان دیدارها
‌ای نثار دیده تان دینارها
‌ای همه ینظر بنور الله شده
از بر حق بهر بخشش آمده
تا زنید آن کیمیاهای نظر
بر سر مسهای اشخاص بشر
من غریبم از بیابان آمدم
بر امید لطف سلطان آمدم
بوی لطف او بیابانها گرفت
ذره‌های ریگ هم جانها گرفت
تا بدین جا بهر دینار آمدم
چون رسیدم ، مست دیدار آمدم
بهر نان شخصی سوی نانوا دوید
داد جان چون حسن نانوا را بدید
بهر فرجه شد یکی تا گلستان
فرجه او شد جمال باغبان
همچو اعرابی که آب از چه کشید
آب حیوان از رخ یوسف چشید
رفت موسی کاتشی آرد بدست
آتشی دید او که از آتش برست
جست عیسی تا رهد از دشمنان
بردش آن جستن به چارم آسمان
دام آدم دانه گندم شده
تا وجودش خوشه مردم شده
باز ، آید سوی دام از بهر خور
ساعد شه یابد و اقبال و فر
طفل شد مکتب پی کسب هنر
بر امید مرغ و یا لطف پدر
پس ز مکتب آن یکی صدری شده
ماهیانه داده و بدری شده
آمده عباس حرب از بهر کین
بهر قمع احمد و استیز دین
گشته دین را تا قیامت پشت و رو
در خلافت او و فرزندان او
* آمده عمرّ بحرب مصطفی
تیغ در کف بسته بس میثاقها
* گشته اندر شرع امیر المومنین
پیشوا و مقتدای اهل دین
* آن علف کش سوی ویرانها شده
بیخبر بر گنج ناگه پا زده
تشنه آمد سوی جوی آب در
دید اندر جوی خود عکس قمر
من بر این در ، طالب چیز آمدم
صدر گشتم ، چون به دهلیز آمدم
آب آوردم به تحفه بهر نان
بوی نانم برد تا صدر جهان
نان برون برد آدمی را از بهشت
نان مرا اندر بهشتی در سرشت
رستم از آب و ز نان همچون ملک
بی‌غرض گردم بر این در چون فلک
بی‌غرض نبود به گردش در جهان
غیر جسم و غیر جان عاشقان
عاشقان کل ، نه این عشاق جزو
ماند از کل ، هر که شد مشتاق جزو
چونکه جزوی عاشق جزوی شود
زود معشوقش به کل خود رود
ریش گاو بنده غیر آمد او
غرقه شد کف در ضعیفی در زد او
نیست حاکم تا کند تیمار او
کار خواجه خود کند یا کار او
فازن بالحرّه پی این شد مثل
فاسرق الدره بدین شد منتقل
بنده سوی خواجه شد ، او ماند زار
بوی گل شد سوی گل ، او ماند خار
* همچو آن ابله که تاب آفتاب
دید بر دیوار و حیران شد شتاب
* عاشق دیوار شد کاین باضیا است
بیخبر کاین عکس خورشید سماست
* چون باصل خویش پیوست آنضیا
دید دیوار سیه مانده بجا
او بمانده دور از مطلوب خویش
سعی ضایع رنج باطل پای ریش
همچو صیادی که گیرد سایه ای
سایه کی گردد ورا سرمایه ای
سایه مرغی گرفته مرد سخت
مرغ حیران گشته بر شاخ درخت
کاین مدمغ بر که می‌خندد عجب
اینت باطل اینت پوسیده سبب
ور تو گویی " جزو پیوسته کل است "
خار می‌خور ، خار مقرون گل است
جزو یکرو نیست پیوسته به کل
ور نه خود باطل بدی بعث رسل
چون رسولان از پی پیوستن اند
پس چه پیوندندشان ؟ چون یک تن اند
این سخن پایان ندارد‌ای غلام
زانکه جرّی سخت دارد این کلام
شرح کن حال عرب‌ای با نظام
روز بی‌گه شد حکایت کن تمام
* با نقیبان حال خود را آن عرب
چون بگفت او دید هنگام طلب
آن سبوی آب را در پیش داشت
تخم خدمت را در آن حضرت بکاشت
گفت این هدیه بر سلطان برید
سائل شه را ز حاجت واخرید
آب شیرین و سبوی سبز و نو
ز آب بارانی که جمع آمد به گو
خنده می‌آمد نقیبان را از آن
لیک پذرفتند آن را همچو جان
زآنکه لطف شاه خوب با خبر
کرده‌بود اندر همه ارکان اثر
خوی شاهان در رعیت جا کند
چرخ اخضر خاک را خضرا کند
شه چو حوضی دان ، حشم چون لوله ها
آب از لوله روان در کوله ها
چون که آب جمله از حوضی است پاک
هر یکی آبی دهد خوش ذوقناک
ور در آن حوض آب شور است و پلید
هر یکی لوله همان آرد پدید
ز آن که پیوسته‌ست هر لوله به حوض
خوض کن در معنی این حرف ، خوض
لطف شاهنشاه جان بی‌وطن
چون اثر کرده‌ست اندر کل تن ؟
لطف عقل خوش نهاد خوش نسب
چون همه تن را در آرد در ادب ؟
عشق شنگ بی‌قرار بی‌سکون
چون در آرد کل تن را در جنون ؟
لطف آب بحر کاو چون کوثر است
سنگ ریزه اش جمله درّ و گوهر است
هر هنر که استا بدان معروف شد
جان شاگردش بدان موصوف شد
پیش استاد اصولی هم اصول
خواند آن شاگرد چست با حصول
پیش استاد فقیه آن فقه خوان
فقه خواند ، نی اصول اندر بیان
پیش استادی که آن نحوی بود
جان شاگردش از آن نحوی شود
باز استادی که آن محو ره است
جان شاگردش از آن محو شه است
زین همه انواع دانش روز مرگ
دانش فقر است ساز راه و برگ
آن یکی نحوی به کشتی درنشست
رو به کشتیبان نمود آن خود پرست
گفت هیچ از نحو خواندی ؟ گفت لا
گفت نیم عمر تو شد بر فنا
دل شکسته گشت کشتیبان ز تاب
لیک آن دم گشت خامش از جواب
باد کشتی را به گردابی فکند
گفت کشتیبان بدان نحوی بلند
هیچ دانی آ شنا کردن ؟ بگو
گفت نی از من تو سبّاحی مجو
گفت کلّ عمرت‌ای نحوی فناست
زآنکه کشتی غرق در گردابهاست
محو می‌باید نه نحو اینجا بدان
‌گر تو محوی ، بی‌خطر در آب ران
آب دریا مرده را بر سر نهد
ور‌بود زنده ، ز دریا کی رهد ؟
چون بمردی تو ز اوصاف بشر
بحر اسرارت نهد بر فرق سر
‌ای که خلقان را تو خر می‌خوانده ای
این زمان چون خر بر این یخ مانده ای
‌گر تو علامه زمانی در جهان
نک فنای این جهان بین این زمان
مرد نحوی را از آن در دوختیم
تا شما را نحو محو آموختیم
فقه فقه و نحو نحو و صرف صرف
در " کم آمد "‌یابی ،‌ای یار شگرف
آن سبوی آب دانشهای ماست
و آن خلیفه دجله علم خداست
ما سبوها پر به دجله می‌بریم
‌گر نه خر دانیم ما خود را ، خریم
آن عرب باری بدان معذور بود
کو ز دجله غافل و بس دور بود
‌گر ز دجله با خبر‌بودی چو ما
او نبردی آن سبو را جا به جا
بلکه از دجله اگر واقف بدی
آن سبو را بر سر سنگی زدی
* آن سبوی تنگ پر ناموس و رنگ
شد حجاب بحر ، آنرا زن به سنگ
چون خلیفه دید و احوالش شنید
آن سبو را پر ز زر کرد و مزید
داد بخششها و خلعتهای خاص
آن عرب را کرد از فاقه خلاص
پس نقیبی را بفرمود آن قباد
آن جهان بخشش و آن بحر داد
که بوی ده این سبوی پر ز زر
چون که واگردد سوی دجله اش ببر
از ره خشک آمده است و آن سفر
از ره دجلش‌بود نزدیکتر
چون به کشتی در نشیند رنج راه
خود فراموشش شود آنجایگاه
* همچنان کردند و دادندش سبو
پر زر و بردند تا دجله دو تو
چون به کشتی درنشست و دجله دید
سجده می‌کرد از حیا و می‌خمید
کای عجب لطف آن شه وهاب را
وین عجبتر کو ستد آن آب را
چون پذیرفت از من آن دریای جود
آن جنس دغل را زود زود ؟
کل عالم را سبو دان‌ای پسر
کان‌بود از لطف و خوبی تا به سر
قطره‌ای از دجله خوبی اوست
کان نمی‌گنجد ز پرّی زیر پوست
گنج مخفی بد ز پرّی چاک کرد
خاک را تابان تر از افلاک کرد
گنج مخفی بد ز پرّی جوش کرد
خاک را سلطان اطلس پوش کرد
ور بدیدی قطره از دجله خدا
آن سبو را او فنا کردی فنا
وآنکه دیدندش همیشه بی‌خودند
بی‌خودانه بر سبو سنگی زنند
‌ای ز غیرت بر سبو سنگی زده
آن سبو ز اشکست کاملتر شده
خم شکسته ، آب از آن ناریخته
صد درستی زین شکست انگیخته
جزو جزو خم به رقص است و بحال
عقل جزوی را نموده این محال
نی سبو پیدا در این حالت نه آب
خوش ببین و الله اعلم بالصواب
چون در معنی زنی ، بازت کنند
پرّ فکرت زن ، که شهبازت کنند
پرّ فکرت شد گل آلود و گران
ز آن که گل خواری ، ترا گل شد چو نان
نان گل است و گوشت کمتر خور از این
تا نمانی همچو گل اندر زمین
* خاک میخوردیم عمری در غذا
خاک ما را خورد آخر در جزا
چون گرسنه می‌شوی سگ می‌شوی
تند و بد پیوند و بد رگ می‌شوی
چون شدی تو سیر مرداری شوی
بی‌خبر چون نقش دیواری شوی
پس دمی مردار و دیگر دم سگی
چون کنی در راه شیران هم تگی
آلت اشکال خود جز سگ مدان
کمترک انداز سگ را استخوان
زآنکه سگ چون سیر شد سرکش شود
کی سوی صید شکاری خوش رود
آن عرب را بی‌نوایی می‌کشید
تا بدان درگاه و آن دولت رسید
در حکایت گفته ایم احسان شاه
در حق آن بی‌نوای بی‌پناه
هر چه گوید مرد عاشق ، بوی عشق
از دهانش می‌جهد در کوی عشق
‌گر بگوید فقه ، فقر آید همه
بوی فقر آید از آن خوش دمدمه
ور بگوید کفر ، آید بوی دین
آید از گفت شکش بوی یقین
ور بگوید کژ ، نماید راستی
‌ای کژی که راست را آراستی
کف کژ کز بحر صافی خاسته است
اصل صاف آن فرع را آراسته است
آن کفش را صافی و محقوق دان
همچو دشنام لب معشوق دان
گشته این دشنام نامطلوب او
خوش ز بهر عارض محبوب او
از شکر‌گر شکل نانی می‌پزی
طعم قند آید نه نان ، چون می‌مزی
‌گر بت زرین بیابد مومنی
کی هلد او را پی سجده کنی
* چون بیابد مومنی زرین وثن
می‌بنگذارد ورا بهر شمن
بلکه گیرد اندر آتش افکند
صورت عاریتش را بشکند
تا نماند بر ذهب نقش وثن
چونکه صورت مانع است و راه زن
ذات زرش ، داد ربانیت است
نقش بت بر نقد زر عاریت است
بهر کیکی تو گلیمی را مسوز
وز صداع هر مگس مگذار روز
بت پرستی ،‌گر بمانی در صور
صورتش بگذار و در معنی نگر
مرد حجّی ، همره حاجی طلب
خواه هندو خواه ترک و یا عرب
منگر اندر نقش و اندر رنگ او
بنگر اندر عزم و در آهنگ او
‌گر سیاه است و هم آهنگ تو است
تو سپیدش دان که هم رنگ تو است
* ور سفید است و ورا آهنگ نیست
زو ببر کز دل مر او را رنگ نیست
این حکایت گفته شد زیر و زبر
همچو فکر عاشقان بی‌پا و سر
سر ندارد کز ازل بوده است پیش
پا ندارد ، با ابد بوده است خویش
بلکه چون آب است هر قطره از آن
هم سر است و پا و هم بی‌هر دو آن
حاش الله این حکایت نیست هین
نقد حال ما و توست این خوش ببین
پیش هر صوفی که او با فرّ بود
هر چه آن ماضی است لا یذکر بود
* چون‌بود فکرش همه مشغول حال
ناید اندر ذهن او فکر مآل
هم عرب ما هم سبو ما هم ملک
جمله ما یوْفک عنْه منْ افک
عقل را شو دان و زن را نفس و طمع
این دو ظلمانی و منکر ، عقل شمع
بشنو اکنون اصل انکار از چه خاست
زآنکه کل را گونه گونه جزوهاست
جزو کل نی ، جزوها نسبت به کل
نی چو بوی گل که باشد جزو گل
لطف سبزه جزو لطف گل بود
بانگ قمری جزو آن بلبل بود
‌گر شوم مشغول اشکال و جواب
تشنگان را کی توانم داد آب
ور تو اشکالی به کلی و حرج
صبر کن کالصبر مفتاح الفرج
احتما کن احتمی ز اندیشه ها
زانکه شیرانند در این بیشه ها
احتماها مر دواها را سر است
هضم دارو علت نو دیگر است
احتماها بر دواها سرور است
ز آن که خاریدن فزونی‌گر است
احتما اصل دوا آمد یقین
احتما کن قوت جانت ببین
قابل این گفته‌ها شو گوش وار
تا که از زر سازمت من گوشوار
گوشواره چه ؟ که کان زر شوی
تا بماه و تا ثریا بر شوی
اولا بشنو که خلق مختلف
مختلف جانند از یا تا الف
در حروف مختلف شور و شکی است
‌گر چه از یک رو ، ز سر تا پا یکی است
از یکی رو ضد و یک رو متحد
از یکی رو هزل و از یک روی جد
پس قیامت روز عرض اکبر است
عرض او خواهد که با زیب و فر است
هر که چون هندوی بد ، سودایی است
روز عرضش نوبت رسوائی است
چون ندارد روی همچون آفتاب
او نخواهد جز شب همچون نقاب
برگ یک گل چون ندارد خار او
شد بهاران دشمن اسرار او
وانکه سر تا پا گل است و سوسن است
پس بهار او را دو چشم روشن است
خار بی‌معنی خزان خواهد خزان
تا زند پهلوی خود با گلستان
تا بپوشد حسن آن و ننگ این
تا نبینی رنگ آن و ننگ این
پس خزان او را بهار است و حیات
یک نماید سنگ و یاقوت زکات
باغبان هم داند آن را در خزان
لیک دید یک به از دید جهان
خود جهان آن یک کس است و او شه است
هر ستاره بر فلک جزو مه است
خود جهان آن یک کس است و باقیان
جمله اتباع و طفیلند‌ای فلان
* او جهان کامل است و مفرد است
نسخه کل وجود او را بدست
پس همی گویند هر نقش و نگار
مژده مژده نک همی آید بهار
تا‌بود تابان شکوفه چون زره
کی کنند آن میوه‌ها پیدا گره
چون شکوفه ریخت میوه سر کند
چون که تن بشکست جان سر برکند
میوه معنی و شکوفه صورتش
آن شکوفه مژده ، میوه نعمتش
چون شکوفه ریخت میوه شد پدید
چونکه آن کم شد ، شد این اندر مزید
تا که نان نشکست ، قوت کی دهد ؟
ناشکسته خوشه‌ها ، کی می‌دهد ؟
تا هلیله نشکند با ادویه
کی شود خود صحت افزا ادویه
‌ای ضیائ الحق حسام الدین بگیر
یک دو کاغذ بر فزا در وصف پیر
گرچه جسمت نازک است و بس نزار
بر نمی‌آید جهانرا بی‌تو کار
‌گر چه جسم نازکت را زور نیست
لیک بی‌خورشید ما را نور نیست
‌گر چه مصباح و زجاجه گشته ای
لیک سر خیل دل و سر رشته ای
چون سر رشته به دست و کام توست
درّهای عقد دل ، ز انعام توست
بر نویس احوال پیر راه دان
پیر را بگزین و عین راه دان
پیر تابستان و خلقان تیر ماه
خلق مانند شب‌اند و پیر ماه
کرده‌ام بخت جوان را نام پیر
کاو ز حق پیر است ، نز ایام پیر
او چنان پیر است کش آغاز نیست
با چنان درّ یتیم ، انباز نیست
خود قوی تر می‌بود خمر کهن
خاصه آن خمری که باشد من لدن
* خود قوی تر می‌شود خمر قدیم
این کهن تر بهتر‌ای شیخ علیم
پیر را بگزین که بی‌پیر این سفر
هست بس پر آفت و خوف و خطر
آن رهی که بارها تو رفته ای
بی‌قلاوز اندر آن آشفته ای
پس رهی را که نرفتستی تو هیچ
هین مرو تنها ز رهبر سر مپیچ
* هر که او بی‌مرشدی در راه شد
او ز غولان گمره و در چاه شد
‌گر نباشد سایه پیر‌ای فضول
بس تو را سر گشته دارد بانگ غول
غولت از راه افکند اندر گزند
از تو داهی تر در این ره بس بدند
از نبی بشنو ضلال رهروان
که چسان کرد آن بلیس بد روان
صد هزاران ساله راه از جاده دور
بردشان و کردشان زادبار عور
استخوانهاشان ببین و مویشان
عبرتی گیر و مران خر سویشان
گردن خر گیر و سوی راه کش
سوی ره بانان و ره دانان خوش
هین مهل خر را ، و دست از وی مدار
زآنکه عشق اوست سوی سبزه زار
‌گر یکی دم تو به غفلت واهلیش
او رود فرسنگ‌ها سوی حشیش
دشمن راه است خر ، مست علف
‌ای بسا خربنده کز وی شد تلف
‌گر ندانی ره هر آن چه خر بخواست
عکس آنرا کن که هست آن راه راست
شاوروهنّ پس آنگه خالفوا
‌ان من لم یعصهن تالف
با هوا و آرزو کم باش دوست
چون یضلک عن سبیل الله اوست
این هوا را نشکند اندر جهان
هیچ چیزی همچو سایه همرهان
گفت پیغمبر علی را کای علی
شیر حقی پهلوانی پر دلی
لیک بر شیری مکن هم اعتمید
اندر آ در سایه نخل امید
* هر کسی‌گر طاعتی پیش آورند
بهر قرب حضرت بیچون و چند
* تو تقرب جو به عقل و سّر خویش
نی چو ایشان بر کمال و برّ خویش
اندر آ در سایه آن عاقلی
کش نتاند برد از ره ناقلی
* پس تقرب جو بدو سوی اله
سر مپیچ از طاعت او هیچ‌گاه
* زانکه او هر خار را گلشن کند
دیده هر کور را روشن کند
ظل او اندر زمین چون کوه قاف
روح او سیمرغ بس عالی طواف
* دستگیر و بنده خاص اله
طالبان را میبرد تا پیشگاه
‌گر بگویم تا قیامت نعت او
هیچ آنرا غایت و مقطع مجو
* آفتاب روح نی آن فلک
که زنورش زنده‌اند انس و ملک
در بشر رو پوش گشتست آفتاب
فهم کن و الله اعلم بالصواب
یا علی از جمله طاعات راه
بر گزین تو سایه خاص اله
هر کسی در طاعتی بگریختند
خویشتن را مخلصی انگیختند
تر برو در سایه عاقل گریز
تا رهی ز آن دشمن پنهان ستیز
از همه طاعات اینت لایق است
سبق‌یابی بر هرآنکو سابق است
چون گرفتت پیر هین تسلیم شو
همچو موسی زیر حکم خضر رو
صبر کن بر کار خضر‌ای بی‌نفاق
تا نگوید خضر رو هذا فراق
‌گر چه کشتی بشکند تو دم مزن
‌گر چه طفلی را کشد تو مو مکن
دست او را حق چو دست خویش خواند
پس‌ید الله فوْق ایدیهمْ براند
دست حق میراندش زنده اش کند
زنده چه‌بود جان پاینده اش کند
* یار باید راه را تنها مرو
از سر خود اندر این صحرا مرو
هر که تنها نادرا این ره برید
هم به عون همت پیران رسید
دست پیر از غایبان کوتاه نیست
دست او جز قبضه الله نیست
غایبان را چون چنین خلعت دهند
حاضران از غایبان لا شک بهند
غایبان را چون نواله می‌دهند
پیش مهمان تا چه نعمتها نهند
کو کسی که پیش شه بندد کمر
تا کسی که هست از بیرون در
* فرق بسیار است و ناید در حساب
آن ز اهل کشف و این زاهل حجاب
جهد میکن تا رهی‌یابی درون
ورنه ، مانی حلقه وار از در برون
چون گزیدی پیر نازک دل مباش
سست و ریزیده چو آب و گل مباش
ور به هر زخمی تو پر کینه شوی
پس کجا بی‌صیقل آیینه شوی
این حکایت بشنو از صاحب بیان
در طریق و عادت قزوینیان
بر تن و دست و کتفها بیدرنگ
میزدند از صورت شیر و پلنگ
بر چنان صورت پیاپی بی‌گزند
از سر سوزن کبودیها زنند
سوی دلاکی بشد قزوینیی
که کبودم زن بکن شیرینیی
گفت چه صورت زنم‌ای پهلوان
گفت بر زن صورت شیر ژیان
طالعم شیر است نقش شیر زن
جهد کن رنگ کبودی سیر زن
گفت بر چه موضعت صورت زنم
گفت بر شانه گهم زن آن رقم
تا شود پشتم قوی در رزم و بزم
با چنین شیر ژیان در عزم حزم
چون که او سوزن فرو بردن گرفت
درد آن در شانگه مسکن گرفت
پهلوان در ناله آمد کای سنی
مر مرا کشتی چه صورت می‌زنی
گفت آخر شیر فرمودی مرا
گفت از چه عضو کردی ابتدا
گفت از دمگاه آغازیده ام
گفت دم بگذار‌ای دو دیده ام
از دم و دمگاه شیرم دم گرفت
دمگه او دمگهم محکم گرفت
شیر بی‌دم باش گو‌ای شیر ساز
که دلم سستی گرفت از زخم گاز
جانب دیگر گرفت آن شخص زخم
بی‌محابا بی‌مواسائی و رحم
بانگ زد او کاین چه اندام است از او
گفت او گوش است این‌ای نیکخو
گفت تا گوشش نباشد‌ای همام
گوش را بگذار و کوته کن کلام
جانب دیگر خلش آغاز کرد
باز قزوینی فغان را ساز کرد
کاین سیم جانب چه اندام است نیز
گفت این است اشکم شیر‌ای عزیز
گفت گو اشکم نباشد شیر را
خود چه اشکم باید این ادبیر را
* درد افزون گشت کم زن زخمها
اشکم چه شیر را بهر خدا
خیره شد دلاک و بس حیران بماند
تا به دیر انگشت در دندان بماند
بر زمین زد سوزن آن دم اوستاد
گفت در عالم کسی را این فتاد ؟
شیر بی‌دم و سر و اشکم که دید
این چنین شیری خدا کی آفرید ؟
* چون نداری طاقت سوزن زدن
از چنین شیر ژیان پس دم مزن
‌ای برادر صبر کن بر درد نیش
تا رهی از نیش نفس گبر خویش
کان گروهی که رهیدند از وجود
چرخ و مهر و ماهشان آرد سجود
هر که مرد اندر تن او نفس گبر
مر و را فرمان برد خورشید و ابر
چون دلش آموخت شمع افروختن
آفتاب او را نیارد سوختن
گفت حق در آفتاب منتجم
ذکر تزاور کذا عن کهفهم
خفتگانی کز خدا بد کارشان
میل کردی آفتاب از غارشان
خار ، جمله لطف ، چون گل می‌شود
پیش جزوی کو بر کلّ می‌شود
چیست تعظیم خدا افراشتن ؟
خویشتن را خوار و خاکی داشتن
چیست توحید خدا آموختن ؟
خویشتن را پیش واحد سوختن
‌گر همی خواهی که بفروزی چو روز
هستی همچون شب خود را بسوز
هستیت در هست آن هستی نواز
همچو مس در کیمیا اندر گداز
در من و ما سخت کرده ستی دو دست
هست این جمله خرابی از " دو هست "
شیر و گرگ و روبهی بهر شکار
رفته‌بودند از‌طلب در کوهسار
کان سه با هم اندر آن صحرای ژرف
صیدها گیرند بسیار و شگرف
تا به پشت همدگر از صیدها
سخت بر بندند بار و قیدها
‌گر چه ز یشان شیر نر را ننگ بود
لیک کرد اکرام و همراهی نمود
این چنین شه را ز لشکر زحمت است
لیک همره شد جماعت رحمت است
همچنین مه را ز اختر ننگهاست
او میان اختران بهر سخاست
امر شاورْهمْ پیمبر را رسید
‌گر چه رایش را نبد رائی مزید
در ترازو ، جو ، رفیق زر‌شده‌است
نی از آنکه جو ، چو زر ، گوهر‌شده‌است
روح ، قالب را کنون همره‌شده‌است
مدتی سگ حارس درگه‌شده‌است
چون که رفتند آن جماعت سوی کوه
در رکاب شیر با فرّ و شکوه
گاو کوهی و بز و خرگوش زفت
یافتند و کار ایشان پیش رفت
هر که باشد در پی شیر حراب
کم نیاید روز و شب او را کباب
چون ز که در بیشه آوردندشان
کشته و مجروح و اندر خون کشان
گرگ و روبه را طمع‌بود اندر آن
که رود قسمت به عدل خسروان
عکس طمع هر دوشان بر شیر زد
شیر دانست آن طمعها را سند
هر که باشد شیر اسرار و امیر
او بداند هر چه اندیشد ضمیر
هین نگه دار‌ای دل اندیشه خو
دل ز اندیشه بدی در پیش او
داند و خر را همی راند خموش
در رخت خندد برای روی پوش
شیر چون دانست آن وسواسشان
وانگفت و داشت آن دم پاسشان
لیک با خود گفت بنمایم سزا
مر شما را‌ای خسیسان گدا
مر شما را بس نیامد رای من
ظنتان این است در اعطای من
‌ای وجود رایتان از رای من
از عطاهای جهان آرای من
نقش با نقاش چه اسگالد دگر ؟
چون سگالش اوش بخشید و نظر
این چنین ظن خسیسانه به من
مر شما را‌بود ، ننگان زمن
ظانین بالله ظن السوئ را
‌گر نبرم سر‌بود عین خطا
وارهانم چرخ را از ننگتان
تا بماند در جهان این داستان
شیر با این فکر می‌زد خنده فاش
بر تبسمهای شیر ایمن مباش
مال دنیا شد تبسمهای حق
کرد ما را مست و مغرور و خلق
فقر و رنجوری به استت‌ای سند
کان تبسم دام خود را بر کند
گفت شیر‌ای گرگ این را بخش کن
معدلت را نو کن‌ای گرگ کهن
نایب من باش در قسمت گری
تا پدید آید که تو چه گوهری
گفت :‌ای شه گاو وحشی بخش توست
آن بزرگ و تو بزرگ و زفت و چست
بز مرا که بز میانه‌ست و وسط
روبها خرگوش بستان بی‌غلط
شیر گفت‌ای گرگ چون گفتی بگو ؟
چون که من باشم ، تو گویی ما و تو ؟
گرگ خود چه ، سگ‌بود کو خویش دید
پیش چون من شیر بی‌مثل و ندید
گفت پیش آ ، کس خری چون تو ندید
پیشش آمد پنجه زد او را درید
چون ندیدش مغز و تدبیر رشید
در سیاست پوستش از سر کشید
گفت چون دید منت از خود نبرد
این چنین جان را بباید زار مرد
چون نبودی فانی اندر پیش من
فضل آمد مر ترا گردن زدن
*‌گر چه غالب دارم اندر بذل فضل
گاه گاهی هم کنم از عدل فضل
کل شی ئ هالک ، جز وجه او
چون نه‌ای در وجه او ، هستی مجو
هر که اندر وجه ما باشد فنا
کلّ شی ئ هالک نبود ورا
ز آن که در الاست ، او از لا گذشت
هر که در الاست ، او فانی نگشت
هر که بر در او من و ما می‌زند
ردّ باب است او و بر لا می‌تند
آن یکی آمد در یاری بزد
گفت یارش کیستی‌ای معتمد
گفت من ، گفتش برو هنگام نیست
بر چنین خوانی مقام خام نیست
خام را جز آتش هجر و فراق
که پزد ؟ که وا رهاند از نفاق ؟
چون توئی تو هنوز از او نرفت
سوختن باید تو را در نار تفت
رفت آن مسکین و سالی در سفر
در فراق یار سوزید از شرر
پخته گشت آن سوخته پس باز گشت
باز گرد خانه انباز گشت
حلقه زد بر در به صد ترس و ادب
تا بنجهد بی‌ادب لفظی ز لب
بانگ زد یارش که ، بر در کیست آن ؟
گفت بر درهم تویی‌ای دلستان
گفت اکنون چون منی ،‌ای من درا
نیست گنجایی دو من در یک سرا
* چون یکی باشد همه ، نبود دوئی
هم منی برخیزد آنجا ، هم توئی
نیست سوزن را سر رشته دو تا
چون که یکتایی در این سوزن درا
رشته را با سوزن آمد ارتباط
نیست در خور با جمل سمّ الخیاط
کی شود باریک هستی جمل
جز به مقراض ریاضات و عمل
دست حق باید مر آن را‌ای فلان
کان‌بود بر هر محالی کن فکان
هر محال از دست او ممکن شود
هر حرون از بیم او ساکن شود
اکمه و ابرص چه باشد مرده نیز
زنده گردد از فسون آن عزیز
و آن عدم کز مرده ، مرده تر بود
در کف ایجاد او مضطر بود
کلّ یوْم هو فی شاْن را بخوان
مر ورا بی‌کار و بی‌فعلی مدان
کمترین کارش به هر روز آن بود
کاو سه لشکر را روانه می‌کند
لشکری ز اصلاب سوی امهات
بهر آن تا در رحم روید نبات
لشکری ز ارحام سوی خاکدان
تا ز نرّ و ماده پر گردد جهان
لشکری از خاک ز ‌آن‌سوی اجل
تا ببیند هر کسی حسن عمل
* باز بی‌شک پیش از آن‌ها میرسد
آنچه از حق سوی جانها میرسد
* وانچه از جانها بدلها میرسد
وآنچه از دلها بگلها میرسد
* اینت لشکرهای حق بیحد و مر
از پی این گفت ، ذکری للبشر
این سخن پایان ندارد هین بتاز
سوی آن دو یار پاک پاک باز
گفت یارش کاندر آ‌ای جمله من
نی مخالف چون گل و خار چمن
رشته یکتا شد ، غلط کم شد کنون
‌گر دو تا بینی حروف کاف و نون
کاف و نون همچون کمند آمد جذوب
تا کشاند مر عدم را در خطوب
پس دو تا باید کمند اندر صور
‌گر چه یکتا باشد آن دو در اثر
‌گر دوپا‌گر چارپا ، ره را برد
همچو مقراض دو تا یکتا برد
آن دو انبازان گازر را ببین
هست در ظاهر خلاف آن و این
آن یکی کرباس در جو میزند
و آن دگر انباز خشکش می‌کند
باز او آن خشک را تر می‌کند
گوییا ز استیزه ، ضد بر می‌تند
لیک آن دو ضدّ استیزه نما
یکدل و یک کار باشند‌ای فتا
هر نبی و هر ولی را مسلکی است
لیک تا حق می‌برد ، جمله یکی است
چون که جمع مستمع را خواب برد
سنگهای آسیا را آب برد
رفتن این آب فوق آسیاست
رفتنش در آسیا بهر شماست
چون شما را حاجت طاحون نماند
آب را در جوی اصلی باز راند
ناطقه سوی دهان ، تعلیم راست
ور نه خود آن آب را جویی جداست
می‌رود بی‌بانگ و بی‌تکرارها
تحْتها الْانْهار تا گلزارها
‌ای خدا جان را تو بنما آن مقام
کاندر او بی‌حرف می‌روید کلام
تا که سازد جان پاک از سر قدم
سوی عرصه دور پهنای عدم
عرصه‌ای بس با گشاد و با فضا
وین خیال و هست یابد زو نوا
تنگتر آمد خیالات از عدم
ز آن سبب باشد خیال اسباب غم
باز هستی تنگتر‌بود از خیال
ز آن شود در وی قمر همچون هلال
باز هستی جهان حس و رنگ
تنگتر آمد که زندانی است تنگ
علت تنگی است ترکیب و عدد
جانب ترکیب حسها می‌کشد
ز ‌آن‌سوی حس عالم توحید دان
‌گر یکی خواهی بدان جانب بران
امر کن یک فعل‌بود و نون و کاف
در سخن افتاد و معنی‌بود صاف
این سخن پایان ندارد باز گرد
تا چه شد احوال گرگ اندر نبرد
گرگ را بر کند سر آن سر فراز
تا نماند دو سری و امتیاز
فانْتقمْنا منْهمْ است‌ای گرگ پیر
چون نبودی مرده در پیش امیر
بعد از آن رو شیر با روباه کرد
گفت این را بخش کن از بهر خورد
سجده کرد و گفت کاین گاو سمین
چاشت خوردت باشد‌ای شاه مهین
و‌ین بز از بهر میان روز را
یخنیی باشد شه پیروز را
و آن دگر خرگوش بهر شام هم
شب چره ،‌ای شاه با لطف و کرم
گفت‌ای روبه تو عدل افروختی
این چنین قسمت ز که آموختی
از کجا آموختی این‌ای بزرگ
گفت‌ای شاه جهان ، از حال گرگ
گفت چون در عشق ما گشتی گرو
هر سه را برگیر و بستان و برو
روبها چون جملگی ما را شدی
چونت آزاریم چون تو ما شدی
ما ترا و جمله اشکاران ترا
پای بر گردون هفتم نه بر آ
چون گرفتی عبرت از گرگ دنی
پس تو روبه نیستی شیر منی
عاقل آن باشد که عبرت گیرد از
مرگ یاران در بلای محترز
روبه آن دم بر زبان صد شکر راند
که مرا شیر از پس آن گرگ خواند
‌گر مرا اول بفرمودی که تو
بخش کن این را ، که بردی جان از او ؟
پس سپاس او را که ما را در جهان
کرد پیدا از پس پیشینیان
تا شنیدیم آن سیاستهای حق
بر قرون ماضیه اندر سبق
تا که ما از حال آن گرگان پیش
همچو روبه پاس خود داریم بیش
امت مرحومه زین رو خواندمان
آن رسول حق و صادق در بیان
استخوان و پشم آن گرگان عیان
بنگرید و پند گیرید‌ای مهان
عاقل از سر بنهد این هستی و باد
چون شنید انجام فرعونان و عاد
ور نه بنهد ، دیگران از حال او
عبرتی گیرند از اضلال او
* گفت نوح اندر نصیحت قوم را
در پذیرید از خدا آخر عطا
بنگرید‌ای سرکشان من من نیم
من ز جان مردم ، به جانان میزیم
چون ز جان مردم بجانان زنده ام
نیست مرگم تا ابد پاینده ام
چون بمردم از حواس بو البشر
حق مرا شد سمع و ادراک و بصر
چون که من من نیستم این دم ز هوست
پیش این دم هر که دم زد کافر اوست
هست اندر نقش این روباه ، شیر
سوی این روبه نشاید شد دلیر
‌گر ز روی صورتش می‌نگروی ؟
غرّش شیران از او می‌نشنوی ؟
‌گر نبودی نوح را از حق یدی
پس جهانی را چسان بر هم زدی
صد هزاران شیر‌بود او در تنی
هر دو عالم را همی دید ارزنی
او برون رفته بد از ما و منی
او چو آتش‌بود و عالم خرمنی
چون که خرمن پاس عشر او نداشت
او چنان شعله بر آن خرمن گماشت
هر که او در پیش این شیر نهان
بی‌ادب چون گرگ ، بگشاید دهان
همچو گرگ آن شیر بردرّاندش
فانْتقمْنا منْهمْ بر خواندش
زخم یابد همچو گرگ از دست شیر
پیش شیر ابله‌بود کاو شد دلیر
کاشکی آن زخم بر جسم آمدی
تا بدی کایمان و دل سالم بدی
قوّتم بگسست چون اینجا رسید
چون توانم کرد این سرّ را پدید
* لیک هم رمزی بگویم با شما
بو که در یابید و گردید آشنا
همچو آن روبه ، کم اشکم کنید
پیش او روباه بازی کم کنید
جمله ما و من به پیش او نهید
ملک ملک اوست ، ملک او را دهید
چون فقیر آیید ، اندر راه راست
شیر و صید شیر ، خود آن شماست
زآنکه او پاک است و سبحان وصف اوست
بی‌نیاز است او ز مغز و نغز و پوست
هر شکار و هر کراماتی که هست
از برای بندگان آن شه است
* گفت الیس الله بکاف عبده
تا نگردد بنده هر سو حیله جو
* هر که او بر حق توکل می‌کند
او بجای خود تفضل می‌کند
نیست شه را طمع وبهر خلق ساخت
این همه دولت ، خنک آن کاو شناخت
آنکه دولت آفرید و دو سرا
ملک و دولتها چکار آید و را ؟
پیش سبحان بس نگه دارید دل
تا نگردید از گمان بد خجل
کاو ببیند سرّ و فکر و جستجو
همچو اندر شیر خالص تار مو
آن که او بی‌نقش ساده سینه شد
نقشهای غیب را آیینه شد
سرّ ما را بی‌گمان موقن شود
ز آنکه مومن آینه مومن بود
مومنی او مومنی تو با گمان
در میان هر دو فرقی بیکران
چون زند این نقد ما را بر محک
پس یقین را باز داند او ز شک
چون شود جانش محک نقدها
پس ببیند نقد را و قلب را
پادشاهان را چنان عادت بود
این شنیده باشی ، ار یادت بود
دست چپشان پهلوانان ایستند
ز آنکه دل پهلوی چپ باشد ببند
مشرف و اهل قلم بر دست راست
زآنکه علم ثبت و خط آن دست راست
صوفیان را پیش رو موضع دهند
کاینه جان‌اند و ز آیینه بهند
* حاجبان این صوفیانند‌ای پسر
ساده و آزاده و افکنده سر
سینه‌ها صیقل زده در ذکر و فکر
تا پذیرد آینه دل نقش بکر
هر که او از صلب فطرت خوب زاد
آینه در پیش او باید نهاد
عاشق آیینه باشد روی خوب
صیقل جان آمد از تقْوی القلوب
آمد از آفاق یار مهربان
یوسف صدیق را شد میهمان
کآشنا‌بودند وقت کودکی
بر وساده آشنائی متکی
یاد دادش جور اخوان و حسد
گفت آن زنجیر‌بود و ما اسد
عار نبود شیر را از سلسله
نیست ما را از قضای حق گله
شیر را بر گردن ار زنجیر بود
بر همه زنجیر سازان میر بود
گفت چون‌بودی تو در زندان و چاه
گفت همچون در محاق و کاست ماه
در محاق ار ماه نو گردد دو تا
نی در آخر بدر گردد بر سما
‌گر چه دردانه به هاون کوفتند
نور چشم و دل شد و دفع گزند
گندمی را زیر خاک انداختند
پس ز خاکش خوشه‌ها بر ساختند
بار دیگر کوفتندش ز آسیا
قیمتش افزود و نان شد جان فزا
باز نان را زیر دندان کوفتند
گشت عقل و جان و فهم هوشمند
باز آن جان چونکه محو عشق گشت
یعْجب الزّرّاع آمد بعد کشت
باز آن جان چون بحق او محو شد
باز ماند از سکر و سوی صحو شد
* عالمی را زان صلاح آمد ثمر
قوم دیگر را فلاح منتظر
این سخن پایان ندارد باز گرد
تا که با یوسف چه گفت آن نیک مرد
بعد قصه گفتنش گفت‌ای فلان
هین چه آوردی تو ما را ارمغان
بر در یاران تهی دست آمدن
هست بیگندم سوی طاحون شدن
حق تعالی خلق را گوید به حشر
ارمغان کو از برای روز نشر
جئتمونا و فرادی بی‌نوا
هم بدان سان که خلقناکم کذا
هین چه آوردید دست آویز را
ارمغانی روز رستاخیز را
یا امید باز گشتنتان نبود
وعده امروز باطلتان نمود
وعده مهمانی اش را منکری
پس ز مطبخ خاک و خاکستر بری
ور نه‌ای منکر چنین دست تهی
بر در آن دوست پا چون می‌نهی
اندکی صرفه بکن از خواب و خور
ارمغان بهر ملاقاتش ببر
شو قلیل النوم مما یهجعون
باش در اسحار از یستغفرون
اندکی جنبش بکن همچون جنین
تا ببخشندت حواس نور بین
وز جهان چون رحم بیرون روی
از زمین در عرصه واسع شوی
آنکه " ارض الله واسع " گفته اند
عرصه‌ای دان کانبیا در رفته اند
دل نگردد تنگ ز آن عرصه فراخ
نخل تر آن جا نگردد خشک شاخ
حاملی تو مر حواست را کنون
کند و مانده می‌شوی و سر نگون
چون که محمولی نه حامل وقت خواب
ماندگی رفت و شدی بی‌پیچ و تاب
چاشنیی دان تو حال خواب را
پیش محمولی حال اولیا
اولیا اصحاب کهفند‌ای عنود
در قیام و در تقلب همْ رقود
می‌کشدشان بی‌تکلف در فعال
بی‌خبر ذات الیمین ذات الشمال
چیست آن ذات الیمین ؟ فعل حسن
چیست آن ذات الشمال ؟ اشغال تن
*‌گر تو بینی شان بدشواری درون
نیستشان خوفی و لا هم یحزنون
* میرود این هر دو از مردم پدید
بیخبر زین هر دو ایشان در مزید
میرود این هر دو کار از انبیا
بی‌خبر زین هر دو ایشان چون صدا
‌گر صدایت بشنواند خیر و شر
ذات که باشد ز هر دو بیخبر
گفت یوسف هین بیاور ارمغان
او ز شرم این تقاضا در فغان
گفت من چند ارمغان جستم ترا
ارمغانی در نظر نامد مرا
حبّه‌ای را جانب کان چون برم
قطره‌ای را سوی عمان چون برم
زیره را من سوی کرمان آورم
‌گر به پیش تو دل و جان آورم
نیست تخمی ، کاندر این انبار نیست
غیر حسن تو ، که آن را یار نیست
لایق آن دیدم که من آیینه ای
پیش تو آرم چو نور سینه ای
تا ببینی روی خوب خود در آن
‌ای تو چون خورشید شمع آسمان
آینه آوردمت‌ای روشنی
تا چو بینی روی خود یادم کنی
آینه بیرون کشید او از بغل
خوب را آیینه باشد مشتغل
آینه هستی چه باشد ؟ نیستی
نیستی بگزین‌گر تو ابله نیستی
هستی اندر نیستی بتوان نمود
مال داران بر فقیر آرند جود
آینه صافی نان خود گرسنه ست
سوخته هم آینه آتش زنه ست
نیستی و نقص هر جایی که خاست
آینه خوبی جمله هست هاست
* بهر آنکه نیستی پالودگیست
وآنچه این هستی همه آلودگی است
چون که جامه چست و دوزیده بود
مظهر فرهنگ درزی چون شود
ناتراشیده همی باید جذوع
تا دروگر اصل سازد یا فروع
خواجه " اشکسته‌بند " آن جا رود
که در آن جا پای اشکسته بود
کی شود ؟ چون نیست رنجور نزار
آن جمال صنعت طبّ آشکار
خواری و دونی مسها بر ملا
‌گر نباشد کی نماید کیمیا
نقصها آیینه وصف کمال
و آن حقارت آینه عز و جلال
زآنکه ضد را ، ضد کند پیدا یقین
ز آن که با سرکه پدید است انگبین
هر که نقص خویش را دید و شناخت
اندر استکمال خود دو اسبه تاخت
زآن نمی‌پرد به سوی ذو الجلال
کاو گمانی می‌برد خود را کمال
علتی بدتر ز پندار کمال
نیست اندر جانت‌ای مغرور ضال
از دل و از دیده‌ات بس خون رود
تا ز تو این معجبی بیرون شود
علت ابلیس " انا خیر " بدست
وین مرض در نفس هر مخلوق هست
‌گر چه خود را بس شکسته بیند او
آب صافی دان و سرگین زیر جو
چون بشورانی مر او را ز امتحان
آب سرگین رنگ گردد در زمان
در تگ جو هست سرگین‌ای فتی
‌گر چه جو صافی نماید مر ترا
هست پیر راه دان پر فطن
باغهای نفس کل را جوی کن
جوی خود را کی تواند پاک کرد ؟
نافع از علم خدا شد علم مرد
* آب جو سرگین نتاند پاک کرد
جهل نفسش را نروبد علم مرد
کی تراشد تیغ دسته خویش را
رو به جراحی سپار این ریش را
بر سر هر ریش جمع آید مگس
تا نبیند قبح ریش خویش کس
وآن مگس ، اندیشه‌ها و آمال تو
ریش تو آن ظلمت احوال تو
ور نهد مرهم بر آن ریش تو پیر
آن زمان ساکن شود درد و نفیر
تو نپنداری که صحت یافته است
پرتو مرهم بر آن جا تافته است
هین ز مرهم سر مکش‌ای پشت ریش
وآن ز پرتو دان ، مدان از اصل خویش
* این سخن پایان ندارد‌ای جوان
بشنو اکنون قصه‌ای در ضمن آن
پیش از عثمان ، یکی نساخ بود
کاو به نسخ وحی ، جدّی مینمود
چون نبی از وحی فرمودی سبق
او همان را وانوشتی بر ورق
پرتو آن وحی بر وی تافتی
او درون خویش حکمت یافتی
عین آن حکمت بفرمودی رسول
زین قدر گمراه شد آن بوالفضول
کانچه میگوید رسول مستنیر
مر مرا هست آن حقیقت در ضمیر
پرتو اندیشه اش زد بر رسول
قهر حق آورد بر جانش نزول
* پرتو آن ناگهش بر دل بتافت
در درون خویشتن حرفی نیافت
هم ز نساخی بر آمد هم ز دین
شد عدوی مصطفی از روی کین
مصطفی فرمود : کای گبر عنود
چون سیه گشتی اگر نور از تو‌بود ؟
‌گر تو ینبوع الهی بوده ای
این چنین آب سیه نگشوده ای
اندرون میسوختش هم زین سبب
توبه کردن می‌نیارست ، این عجب
تا که ناموسش به پیش این و آن
نشکند ، بر بست از توبه دهان
آه می‌کرد و ، نبودش آه سود
چون در آمد تیغ و سر را در ربود
کرده حق ناموس را صد من حدید
‌ای بسا بسته به‌بند ناپدید
کبر و کفر آن سان ببست آن راه را
که نیارد کرد ظاهر آه را
گفت اغلالا فهم به مقمحون
نیست آن اغلال ما را از برون
خلفهم سدا فاغشیناهم
می‌نبیند‌بند را پیش و پس او
رنگ صحرا دارد آن سدّی که خاست
او نمی‌داند که آن سدّ قضاست
شاهد تو ، سدّ روی شاهد است
مرشد تو ، سدّ گفت مرشد است
‌ای بسا کفار را سودای دین
بندشان ناموس و کبر و آن و این
‌بند پنهان ، لیک از آهن بتر
‌بند آهن را کند پاره تبر
‌بند آهن را توان کردن جدا
‌بند غیبی را نداند کس دوا
مرد را زنبور اگر نیشی زند
طبع او آن لحظه بر دفعی تند
زخم نیش اما چو از هستی توست
غم قوی باشد ، نگردد درد سست
شرح این از سینه بیرون می‌جهد
لیک می‌ترسم که نومیدی دهد
نی مشو نومید و خود را شاد کن
پیش آن فریادرس فریاد کن
کای محب عفو ، از ما عفو کن
‌ای طبیب رنج ناسور کهن
عکس حکمت آن شقی را یاوه کرد
خود مبین ، تا بر نیارد از تو گرد
‌ای برادر بر تو حکمت ، جاریه است
آن ز ابدال است و بر تو عاریه است
‌گر چه در خود خانه نوری تافته است
آن ز همسایه منور یافته است
شکر کن ، غرّه مشو ، بینی مکن
گوش‌دار و هیچ خود بینی مکن
صد دریغ و درد کاین عاریتی
معجبان را دور کرد از امتی
من غلام آن که او در هر رباط
خویش را واصل نداند بر سماط
بس رباطی که بباید ترک کرد
تا به مسکن در رسد یک روز مرد
‌گر چه آهن سرخ شد ، او سرخ نیست
پرتو عاریت آتش زنی است
‌گر شود پر نور روزن یا سرا
تو مدان روشن مگر خورشید را
ور در و دیوار گوید روشنم
پرتو غیری ندارم این منم
پس بگوید آفتاب‌ای نارشید
چون که من غارب شوم ، آید پدید
سبزه‌ها گویند ما سبز از خودیم
شاد و خندانیم و بس زیبا خدیم
فصل تابستان بگوید‌ای امم
خویش را بینید چون من بگذرم
تن همی نازد به خوبی و جمال
روح پنهان کرده فرّ و پرّ و بال
گویدش کای مزبله تو کیستی ؟
یک دو روز از پرتو من زیستی
غنج و نازت می‌نگنجد در جهان
باش تا که من شوم از تو جهان
گرم دارانت تو را گوری کنند
کشکشانت در تک گور افکنند
تا که چون در گور یارانت کنند
طعمه موران و مارانت کنند
بینی از گند تو گیرد آن کسی
که به پیش تو همی مردی بسی
پرتو روح است نطق و چشم و گوش
پرتو آتش‌بود در آب جوش
آنچنان که پرتو جان بر تن است
پرتو ابدال بر جان من است
جان جان چون واکشد پا را ز جان
جان چنان گردد که بی‌جان تن ، بدان
سر از آن رو می‌نهم من بر زمین
تا گواه من‌بود در یوم دین
یوم دین که زلزلت زلزالها
این زمین باشد گواه حالها
کاو تحدث جهره اخبارها
در سخن آید زمین و خاره ها
فلسفی گوید ز معقولات دون
عقل از دهلیز میماند برون
فلسفی منکر شود در فکر و ظن
گو برو سر را بر آن دیوار زن
نطق آب و نطق خاک و نطق گل
هست محسوس حواس اهل دل
فلسفی کاو منکر حنانه است
از حواس اولیا بیگانه است
گوید او که پرتو سودای خلق
بس خیالات آورد در رای خلق
بلکه عکس آن ، فساد و کفر او
این خیال منکری را زد بر او
فلسفی مر دیو را منکر شود
در همان دم سخره دیوی بود
‌گر ندیدی دیو را ، خود را ببین
بی‌جنون نبود کبودی بر جبین
هر که را در دل شک و پیچانی است
در جهان او فلسفی پنهانی است
می‌نماید اعتقاد او گاه گاه
آن رگ فلسف کند رویش سیاه
الحذر‌ای مومنان کان در شماست
در شما بس عالم بی‌منتهاست
جمله هفتاد و دو ملت در تو است
وه که آن روزی بر آرد از تو دست
هر که او را برگ این ایمان بود
همچو برگ از بیم ، او لرزان بود
بر بلیس و دیو زآن خندیده ای
که تو خود را نیک مردم دیده ای
چون کند جان باژگونه پوستین
چند واویلا بر آید ز اهل دین
بر دکان هر زرنما خندان‌شده‌است
ز آنکه سنگ امتحان پنهان‌شده‌است
پرده‌ای ستار ، از ما بر مگیر
باش اندر امتحان ما را مجیر
قلب پهلو می‌زند با زر به شب
انتظار روز می‌دارد ذهب
با زبان حال زر گوید که باش
‌ای مزور تا بر آید روز فاش
صد هزاران سال ابلیس لعین
‌بود ز ابدال و امیر المومنین
پنجه زد با آدم از نازی که داشت
گشت رسوا همچو سرگین وقت چاشت
پنجه با مردان مزن‌ای بوالحوس
بر تر از سلطان چه میرانی فرس
بلعم باعور را خلق جهان
سغبه شد مانند عیسای زمان
سجده ناوردند کس را دون او
صحت رنجور‌بود افسون او
پنجه زد با موسی از کبر و کمال
آن چنان شد که شنیدستی تو حال
صد هزار ابلیس و بلعم در جهان
همچنین بوده است پیدا و نهان
این دو را مشهور گردانید اله
تا که باشند این دو بر باقی گواه
* رهزنان را در بیابان چون کشند
یک دو تن را سوی ده زایشان کشند
* تا ببیننداهل ده گیرند پند
رویت ایشان بودشان همچو بند
این دو دزد آویخت بر‌دار بلند
ور نه اندر شهر بس دزدان بدند
این دو را پرچم به سوی شهر برد
کشتگان قهر را نتوان شمرد
نازنینی تو ولی در حد خویش
الله الله ، پا منه زاندازه بیش
‌گر زنی بر نازنین تر از خودت
در تگ هفتم زمین زیر آردت
قصه عاد و ثمود از بهر چیست ؟
تا بدانی کانبیا را نازکی است
این نشان خسف و قذف و صاعقه
شد بیان عز نفس ناطقه
جمله حیوان را پی انسان بکش
جمله انسان را بکش از بهر هش
هش چه باشد عقل کل‌ای هوشمند
عقل جزوی هش‌بود ، اما نژند
جمله حیوانات وحشی ز آدمی
باشد از حیوان انسی در کمی
خون آن‌ها خلق را باشد سبیل
ز انکه وحشی‌اند از عقل جلیل
* خون ایشان خلق را باشد روا
زانکه انسان را نیند ایشان سزا
عزت وحشی بدان ساقط‌شده‌است
کامر انسان را مخالف آمده است
پس چه عزت باشدت‌ای نادره
چون شدی تو " حمر مستنفره "
خر نشاید کشت از بهر صلاح
چون‌بود وحشی شود خونش مباح
‌گر چه خر را دانش زاجر نبود
هیچ معذورش نمی‌دارد ودود
پس چو وحشی شد از آن دم آدمی
کی‌بود معذور ،‌ای یار سمی
لاجرم کفار را خون شد مباح
همچو وحشی پیش نشاب و رماح
جفت و فرزندانشان جمله سبیل
ز آنکه بی‌عقلند و مطرود و ذلیل
باز عقلی کو رمد از عقل عقل
کرد از عقلی به حیوانات نقل
همچو هاروت و چو ماروت شهیر
از بطر خوردند زهر آلود تیر
اعتمادی بودشان بر قدس خویش
چیست بر شیر اعتماد گاومیش ؟
‌گر چه او با شاخ صد چاره کند
شاخ شاخش شیر نر پاره کند
‌گر شود پر شاخ همچون خار پشت
شیر خواهد گاو را ناچار کشت
باد صرصر کو درختان می‌کند
با گیاه پست احسان می‌کند
بر ضعیفی گیاه آن باد تند
رحم کرد ،‌ای دل ، تو از قوت ملند
تیشه را ز انبوهی شاخ درخت
کی هراس آید ؟ ببرد ، لخت لخت
لیک بر برگی نکوبد خویش را
جز که بر ریشه نکوبد نیش را
شعله را ز انبوهی هیزم چه غم ؟
کی رمد قصاب زانبوهی غنم ؟
پیش معنی چیست صورت ؟ بس زبون
چرخ را معنیش می‌دارد نگون
تو قیاس از چرخ دولابی بگیر
گردشش از کیست ؟ از عقل منیر
گردش این قالب همچون سپر
هست از " روح مستر "‌ای پسر
گردش این باد از معنی اوست
همچو چرخی کو اسیر آب جوست
جر و مد و دخل و خرج این نفس
از که باشد ؟ جز ز جان پر هوس ؟
گاه جیمش می‌کند گه حا و دال
گاه صلحش می‌کند گاهی جدال
گه یمینش میبرد گاهی یسار
گه گلستان می‌کند ، گاهیش خار
* همچنین این آب را یزدان پاک
کرد بر فرعون خون سهمناک
همچنین این باد را یزدان ما
کرده بد بر عاد همچون اژدها
باز هم آن باد را بر مومنان
کرده بد صلح و مراعات و امان
گفت المعنی هو الله شیخ دین
بحر معنیهاست رب العالمین
جمله اطباق زمین و آسمان
همچو خاشاکی بر آن بحر روان
حمله‌ها و رقص خاشاک اندر آب
هم ز آب آمد به وقت اضطراب
چون که ساکن خواهدش کرد از مرا
سوی ساحل افکند خاشاک را
چون کشد از ساحلش در موج گاه
آن کند با او که آتش با گیاه
این حدیث آخر ندارد باز ران
جانب هاروت و ماروت‌ای جوان
چون گناه و فسق خلقان جهان
میشدی روشن به ایشان آن زمان
دست خاییدن گرفتندی ز خشم
لیک عیب خود ندیدندی به چشم
خویش در آئینه دید آن زشت مرد
رو بگردانید از آن و خشم کرد
" خویش بین " چون از کسی جرمی بدید
آتشی در وی ز دوزخ شد پدید
حمیت دین خواند او ، آن کبر را
ننگرد در خویش ، نفس گبر را
حمیت دین را نشانی دیگر است
که از آن آتش جهانی اخضر است
گفت حقشان ،‌گر شما روشان گرید ؟
در سیه کاران مغفل منگرید
شکر گوئید‌ای سپاه و چاکران
رسته‌اید از شهوت و از چاک ران
‌گر از آن معنی نهم من بر شما
مر شما را پیش نپذیرد سما
عصمتی‌گر مر شما را در تن است
آن ز عکس عصمت و حفظ من است
آن ز من بینید نز خود ، هین و هین
تا نچربد بر شما دیو لعین
آن چنان کان کاتب وحی رسول
دید در خود حکمت و نور وصول
خویش را هم لحن مرغان خدا
می‌شمرد ، آن بد صفیری چون صدا
لحن مرغان را اگر واصف شوی
بر ضمیر مرغ کی واقف شوی ؟
‌گر بیاموزی صفیر بلبلی
تو چه دانی کاو چه دارد با گلی ؟
ور بدانی از قیاس و از گمان
باشد آن برعکس آن ،‌ای ناتوان
باشد آن تصویر تو در امتهان
چون ز لب جنبان گمانهای کران
آن کری را گفت افزون مایه ای
که ترا رنجور شد همسایه ای
گفت با خود کر که با گوش گران
من چه دریابم ز گفت آن جوان
خاصه رنجور و ضعیف آواز شد
لیک باید رفت آن جا نیست بد
چون ببینم کان لبش جنبان شود
من قیاسی گیرم آن را از خرد
چون بگویم " چونی‌ای محنت کشم ؟"
او بخواهد گفت " نیکم " یا " خوشم "
من بگویم " شکر ، چه خوردی ابا "
او بگوید " شربتی " یا " ماشبا "
من بگویم " صحّ نوشت کیست آن
از طبیبان پیش تو ؟" گوید " فلان "
من بگویم " بس مبارک پاست او
چون که او آمد شود کارت نکو "
پای او را آزمودستیم ما
هر کجا شد می‌شود حاجت روا
این جوابات قیاسی راست کرد
عکس آن واقع شد‌ای آزاد مرد
* گوئیا رنجور را خاطر ز کر
اندکی رنجیده‌بود ای پر هنر
* کر در آمد پیش رنجور و نشست
بر سر او خوش همی مالید دست
گفت " چونی ؟" گفت " مردم " گفت " شکر "
شد از این رنجور پر آزار و نکر
کین چه شکر است این عدوی ما بد است
کر قیاسی کرد و آن کژ آمده است
بعدازآن گفتش " چه خوردی ؟" گفت " زهر "
گفت " نوشت باد " افزون گشت قهر
بعد از آن گفت " از طبیبان کیست او
کاو همی آید به چاره پیش تو ؟"
گفت " عزراییل می‌آید برو "
گفت " پایش بس مبارک ، شاد شو
این زمان از نزد او آیم برت
گفتم او را تا که گردد غمخورت "
کر برون آمد بگفت او شادمان
" شکر کش کردم مراعات این زمان "
خود گمانش از کری معکوس بود
این زیان محض را پنداشت سود
* رو بره میگفت با خود از عمی
" شکر که کردم عیادت جار را "
گفت رنجور این عدوی جان ماست
ما ندانستیم کاو کان جفاست
خاطر رنجور جویان صد سقط
تا که پیغامش کند از هر نمط
چون کسی که خورده باشد آش بد
می‌بشوراند دلش تا قی کند
" کظم غیظ " این است آن را قی مکن
تا بیابی در جزا شیرین سخن
چون نبودش صبر می‌پیچید او
کاین سگ زن روسپی حیز کو
تا بریزم بر وی آن چه گفته بود
کان زمان شیر ضمیرم خفته بود
چون عیادت بهر دل آرامی است
این عیادت نیست ، دشمن کامی است
تا ببیند دشمن خود را نزار
تا بگیرد خاطر زشتش قرار
بس کسان کایشان عبادتها کنند
دل به رضوان و ثواب آن نهند
خود حقیقت معصیت باشد خفی
بس کدر ، کان را تو پنداری صفی
همچو آن کر ، کو همی پنداشته ست
که نکویی کرد و آن خود بد بدست
او نشسته خوش که خدمت کرده ام
حق همسایه به جا آورده ام
بهر خود او آتشی افروخته ست
در دل رنجور و خود را سوخته ست
فاتقوا النار التی اوقدتم
انکم فی المعصیه ازددتم
گفت پیغمبر به یک صاحب ریا
صل انک لم تصل یا فتی
از برای چاره این خوفها
آمد اندر هر نمازی " اهدنا "
کاین نمازم را میامیز‌ای خدا
با نماز ضالین و اهل ریا
از قیاسی که بکرد آن کر گزین
صحبت ده ساله باطل شد بدین
خاصه‌ای خواجه قیاس حس دون
اندر آن وحیی که شد از حد برون
گوش حس تو به حرف ار در خور است ؟
دان که گوش غیب گیر تو کر است
اول آن کس کاین قیاسکها نمود
پیش انوار خدا ، ابلیس بود
گفت نار از خاک بی‌شک بهتر است
من ز نار و او ز خاک اکدر است
پس قیاس فرع بر اصلش کنیم
او ز ظلمت ما ز نور روشنیم
گفت حق نی بلکه لا انساب شد
زهد و تقوی فضل را محراب شد
این نه میراث جهان فانی است
که بر انسابش پیاپی جانی است
بلکه این میراثهای انبیاست
وارث این جانهای اتقیاست
پور آن بو جهل شد مومن عیان
پور آن نوح نبی از گمرهان
زاده خاکی منور شد چو ماه
زاده آتش توئی‌ای رو سیاه
این قیاسات و تحرّی روز ابر
یا به شب ، مر قبله را کرده است حبر
لیک با خورشید و کعبه پیش رو
این قیاس و این تحرّی را مجو
کعبه نادیده مکن رو زو متاب
از قیاس الله اعلم بالصواب
چون صفیری بشنوی از مرغ حق
ظاهرش را یاد‌گیری چون سبق
وانگهی از خود قیاساتی کنی
مر خیال محض را ذاتی کنی
اصطلاحاتی است مر ابدال را
که نباشد ز آن خبر غفال را
منطق الطیری به صوت آموختی
صد قیاس و صد هوس افروختی
همچو آن رنجور دلها از تو خست
کر به پندار اصابت گشته مست
کاتب آن وحی ز آن آواز مرغ
برده ظنی که منم انباز مرغ
مرغ پری زد مر او را کور کرد
نک فرو بردش به قعر مرگ و درد
هین به ظنی یا به عکسی هم شما
در میفتید از مقامات سما
‌گر چه هاروتید و ماروت و فزون
از همه بر بام نحن الصّافون
بر بدیهای بدان رحمت کنید
بر منی و خویش بینی کم تنید
هین مبادا غیرت آید از کمین
سر نگون افتید در قعر زمین
هر دو گفتند‌ای خدا فرمان تراست
بی‌امان تو امانی خود کجاست ؟
این همی گفتند و دلشان می‌طپید
بد کجا آید ز ما ، نعم العبید
خار خار دو فرشته هم نهشت
تا که تخم خویش بینی را نکشت
پس همی گفتند کای ارکانیان
بی‌خبر از پاکی روحانیان
ما بر این گردون تتقها می‌تنیم
بر زمین آییم و شادروان زنیم
* هر دوشان گفتند ما را باک نیست
که سرشت ما ز آب و خاک نیست
عدل ورزیم و عبادت آوریم
باز هر شب سوی گردون بر پریم
تا شویم اعجوبه دور زمان
تا نهیم اندر زمین امن و امان
این قیاس حال گردون بر زمین
راست ناید فرق دارد در کمین
بشنو الفاظ حکیم برده ای
سر همانجا نه که باده خورده ای
چون که از میخانه مستی ضال شد
تسخر و بازیچه اطفال شد
می‌فتد او سو به سو در هر رهی
در گل و می‌خنددش هر ابلهی
او چنین و کودکان اندر پی اش
بی‌خبر از مستی و ذوق می‌اش
خلق اطفال‌اند جز مست خدا
نیست بالغ جز رهیده از هوا
گفت " دنیا لعب و لهو است و شما
کودکید " و راست فرماید خدا
از لعب بیرون نرفتی کودکی
بی‌ذکات روح کی باشد ذکی
چون جماع طفل دان این شهوتی
که همی رانند اینجا‌ای فتی
آن جماع طفل چه‌بود بازئی
با جماع رستمی و غازئی
جنگ خلقان همچو جنگ کودکان
جمله بی‌معنی و بی‌مغز و مهان
جمله با شمشیر چوبین جنگشان
جمله در لاینفعی آهنگشان
جمله شان گشته سواره بر نیی
کاین براق ماست یا دلدل پئی
حامل‌اند و خود ز جهل افراشته
راکب و محمول ره پنداشته
باش تا روزی که محمولان حق
اسب تازان بگذرند از نه طبق
تعرج الروح الیه و الملک
من عروج الروح یهتز الفلک
همچو طفلان جمله تان دامن سوار
گوشه دامن گرفته اسب وار
از حق انّ الظّنّ لا یغْنی رسید
مرکب ظنّ بر فلک‌ها کی دوید ؟
اغلب الظنین فی ترجیح ذا
لا تماری الشمس فی توضیحها
* آفتاب حق چو گردد مستوی
در قیامت بر رشید و بر غوی
آن گهی بینید مرکبهای خویش
مرکبی سازیده‌اید از پای خویش
وهم و فکر و حس و ادراکات ما
همچو نی دان ، مرکب کودک هلا
علمهای اهل دل حمالشان
علمهای اهل تن احمالشان
علم چون بر دل زند یاری شود
علم چون بر تن زند باری شود
گفت ایزد : یحمل اسفاره
بار باشد علم کان نبود ز هو
علم کان نبود ز هو بیواسطه
آن نپاید ، همچو رنگ ماشطه
لیک چون این بار را نیکو کشی
بار بر گیرند و بخشندت خوشی
هین مکش بهر هوا آن بار علم
تا شوی راکب تو بر رهوار علم
هین بکش بهر خدا این بار علم
تا ببینی در درون انبار علم
تا که بر رهوار علم آیی سوار
آنگهان افتد ترا از دوش بار
از هواها کی رهی بی‌جام هو
‌ای ز هو قانع‌شده‌با نام هو
از صفت و ز نام چه زاید ؟ خیال
و آن خیالش هست دلال وصال
دیده‌ای دلال بی‌مدلول ؟ هیچ
تا نباشد جاده نبود غول هیچ
هیچ نامی بی‌حقیقت دیده‌ای ؟
یا ز گاف و لام گل ، گل چیده‌ای ؟
اسم خواندی ، رو مسمی را بجو
مه به بالا دان ، نه اندر آب جو
‌گر ز نام و حرف خواهی بگذری
پاک کن خود را ز خود هان یک سری
همچو آهن ، ز آهنی بیرنگ شو
در ریاضت آینه بی‌زنگ شو
خویش را صافی کن از اوصاف خویش
تا ببینی ذات پاک صاف خویش
بینی اندر دل علوم انبیا
بی‌کتاب و بی‌معید و اوستا
گفت پیغمبر که : هست از امتم
کاو‌بود هم گوهر و ، هم همتم
مر مرا زآن نور بیند جانشان
که من ایشان را همی بینم بدان
بی‌صحیحین و احادیث و روات
بلکه اندر مشرب آب حیات
سر " امسینا لکردیا " بدان
راز " اصبحنا عرابیا " بخوان
سرّ امسینا و اصبحنا تو را
میرساند جانب راه خدا
ور مثالی خواهی از علم نهان
قصه گو از رومیان و چینیان
چینیان گفتند : ما نقاش تر
رومیان گفتند : ما را کرّ و فرّ
گفت سلطان : امتحان خواهم در این
کز شما خود کیست در دعوی گزین
* چینیان گفتند : خدمتها کنیم
رومیان گفتند : در حکمت تنیم
اهل چین و روم در بحث آمدند
رومیان در علم واقف تر بدند
چینیان گفتند : یک خانه به ما
خاص بسپارید و یک آن شما
‌بود دو خانه مقابل دربدر
ز آن یکی چینی ستد ، رومی دگر
چینیان صد رنگ از شه خواستند
پس خزینه باز کرد آن ارجمند
هر صباحی از خزینه رنگها
چینیان را راتبه‌بود از عطا
رومیان گفتند نه نقش و نه رنگ
در خور آید کار را ، جز دفع زنگ
در فرو بستند و صیقل میزدند
همچو گردون صافی و ساده شدند
از دو صد رنگی به بی‌رنگی رهی است
رنگ چون ابر است و بی‌رنگی مهی است
هر چه اندر ابر ضو بینی و تاب
آن ز اختر دان و ماه و آفتاب
چینیان چون از عمل فارغ شدند
از پی شادی دهلها می‌زدند
شه در آمد دید آن جا نقشها
می‌ربود آن عقل را و فهم را
بعد از آن آمد به سوی رومیان
پرده را بالا کشیدند از میان
عکس آن تصویر و آن کردارها
زد بر این صافی‌شده‌دیوارها
هر چه آن جا‌بود اینجا به نمود
دیده را از دیده خانه می‌ربود
رومیان آن صوفیانند‌ای پدر
بی‌ز تکرار و کتاب و نی هنر
لیک صیقل کرده‌اند آن سینه ها
پاک از آز و حرص و بخل و کینه ها
سینه‌ها صیقل زده در ذکر و فکر
از پی اظهار آن معنی بکر
آن صفای آینه وصف دل است
صورت بی‌منتها را قابل است
صورت بی‌صورت بی‌حد غیب
ز آینه دل تافت بر موسی ز جیب
‌گر چه این صورت نگنجد در فلک
نی به عرش و فرش و دریا و سمک
ز آن که محدود است و معدود است آن
آینه دل را نباشد حد ، بدان
عقل اینجا ساکت آمد یا مضل
ز آنکه دل با اوست یا خود اوست دل
عکس هر نقشی نتابد تا ابد
جز ز دل ، هم با عدد ، هم بی‌عدد
تا ابد نو نو صور کاید بر او
می‌نماید بی‌حجابی اندر او
اهل صیقل رسته‌اند از بوی و رنگ
هر دمی بینند خوبی بی‌درنگ
نقش و قشر علم را بگذاشتند
رایت عین الیقین افراشتند
رفت فکر و روشنایی یافتند
برّ و بحر آشنایی یافتند
مرگ کز وی جمله اندر وحشت اند
می‌کنند آن قوم بر وی ریشخند
کس نیابد بر دل ایشان ظفر
بی‌صدف گشتند ایشان پر گهر
‌گر چه نحو و فقه را بگذاشتند
لیک محو و فقر را برداشتند
تا نقوش هشت جنت تافته است
لوح دلشان را پذیرا یافته است
برترند از عرش و کرسی و خلا
ساکنان مقعد صدق خدا
صد نشان دارند و محو مطلق اند
چه نشان ؟ بل عین دیدار حق اند
گفت پیغمبر صباحی زید را
کیف اصبحت‌ای رفیق با صفا ؟
گفت عبدا مومنا ، باز اوش گفت
کو نشان از باغ ایمان‌گر شگفت ؟
گفت تشنه بوده‌ام من روزها
شب نخفتستم ز عشق و سوزها
تا ز روز و شب گذر کردم چنان
که ز اسپر بگذرد نوک سنان
که از آن سو جمله ملت یکیست
صد هزاران سال و یک ساعت یکیست
هست ازل را و ابد را اتحاد
عقل را ره نیست آن سو ز افتقاد
گفت از این ره کو رهاوردی ؟ بیار
در خور فهم و عقول این دیار
گفت خلقان چون ببینند آسمان
من ببینم عرش را با عرشیان
هشت جنت هفت دوزخ پیش من
هست پیدا همچو بت پیش شمن
یک به یک وامی شناسم خلق را
همچو گندم من ز جو در آسیا
که بهشتی که و بیگانه کی است
پیش من پیدا چو مار و ماهی است
* روز زادن روم و زنگ و هر گروه
یوم تبیضّ و تسودّ وجوه
این زمان پیدا‌شده‌بر این گروه
از حبش‌بودند یا از چین گروه
پیش از این هر چند جان پر عیب بود
در رحم‌بود و ز خلقان غیب بود
الشقی من شقی فی بطن ام
من سمات الجسم یعرف حالهم
تن چو مادر طفل جان را حامله
مرگ درد زادن است و زلزله
جمله جانهای گذشته منتظر
تا چگونه زاید این جان بطر
زنگیان گویند خود از ماست او
رومیان گویند بس زیباست او
چون بزاید در جهان جان وجود
پس نماند اختلاف بیض و سود
گر‌بود زنگی برندش زنگیان
ور‌بود رومی کشندش رومیان