overview.md

The Overview Effect

Over leven op een blauwe bol en een nieuwe institutie

Inspiratie en aantekeningen bij de documentaire The Overview van Planetary Collective, online op vimeo.com, 19 min.
  
Toen we de eerste astronauten de ruimte in schoten, waren alle ogen naar buiten gericht. Op onze meest nabije satelliet, de maan, en al wat daar achter ligt. Volledig onverwacht was dan ook dat die kosmische reizen onze perceptie van de aarde grondig zouden wijzigen, in een haast spirituele dimensie.
  Of in de woorden van een astronaut:

"The focus had been: we're going to the stars, we're going to other planets… And suddenly we look back at ourselves [at our planet], and it seems to imply a new kind of self-awareness."   

Wanneer de eerste kosmonauten na het verlaten van de aardbol hun blik keerden, aanschouwden ze de aardbol vanuit een onwerkelijk perspectiefpunt. Voor het eerst keek iemand van buiten de dampkring naar die kleine blauwe knikker waar we tot voor kort allemaal aan bleven plakken. En dat aanschouwen bleek een fantastische, haast spirituele ervaring, die zelfs de meest nuchtere kosmonaut niet onberoerd liet. In de woorden van Edgar Mitchell, de 6e man op de maan:

”We went up as technicians, and we came down as humanitarians.”

De pracht van onze aarde in miniatuur blijkt zelfs de meest rationele kijker te overweldigen. Storm en onweer waren plots gereduceerd tot minuscuul tumult. Eilanden en continenten tot grillig kartelende en scherp afgelijnde repen land, als waren het vlekken inkt op vloeipapier. Dat grote blauwe hemelgewelf tot een haast onzichtbare folie, de aarde dunnetjes omhelzend.

Het is een verschuiving van perspectief, in de meest letterlijke zin. Terwijl in ons dagdagelijkse leven de hemel onmetelijk lijkt, is voor de astronaut de atmosfeer teruggebracht tot een flinterdun laagje om de aardbol. Plots staat de zon niet langer boven de aarde, als steeds aanwezig referentiepunt, maar zien we haar als gigantische brandende bal, naast onze kleine blauwe knikker.
  En zelfs menselijke aanwezigheid is zichtbaar, of het nu is via de vlekken licht van steden in de duisternis, of in de kale vlakten achtergelaten door grootschalige houtkap en roofbouw.    Bruno Latour¹ schrijft over het gebrek aan geschikte institutie om ons in staat te stellen klimaatwijziging aan te pakken. Het is alsof ons voorstellingsvermogen op grenzen stuit, en daarmee samenhangend ook de capaciteit om over oplossingen na te denken.
  Instituties fungeren, naast sociale bouwstenen, immers ook als onontbeerlijke denkpatronen.² In die hoedanigheid vormen ze de fundamenten van ons voorstellingsvermogen, van onze capaciteit om na te denken en oplossingen te zoeken. Soms worden instituties half-bewust gecreëerd, toegespitst op een specifieke schaal en voor een specifiek probleem. We construeren zaken als 'huwelijk' of 'rechtsstaat' en voor we het goed en wel beseffen spelen ze een belangrijke rol in ons samenleven. Wanneer het op klimaatverandering aankomt, stoten we echter op een verbazende afwezigheid van instituties.
  Als antwoord op dat gebrek herneemt Latour een idee van Lovelock en stelt hij Gaia voor, als verbindingstuk ter overbrugging van de disconnect tussen ons beperkte voorstellingsvermogen en de immense schaal van de problematiek.

Het overview effect kunnen we in dat licht bekijken. In de getuigenissen van de astronauten schijnen bekommernissen door over de ecologische uitdaging waar we als aarde voor staan. En het overview effect werkt daarbij als versterker.

Hoe verspreiden we zo'n cosmic shift? Moeten we alle 7 miljard een rit om de aarde maken? Hopelijk niet, dat lijkt me vrij onmogelijk. Maar zoals een geïnterviewde astronaut opmerkt:

”[I] think everybody has that collectively emblazoned on their memories, the way the planet looks.”

We staan er haast niet bij stil, maar er schuilt een hele iconografie achter onze collectieve voorstelling van de wereldbol. De Blue Marble-afbeelding is nog maar recent onderdeel van onze cultureel gedeelde beeldenbank. Allemaal hebben we wel een voorstelling van zo'n kleine wereldbol. Een groen met blauw gevlekte stip. Nu moeten we diezelfde voorstelling van ons kosmische thuis verheffen tot symbool voor onze afhankelijkheid van Gaia.

De mini-documentaire opent met een treffend citaat van Fred Hoyle uit 1948, dat net zo goed dienst kan doen als afsluiting:

“Once a photograph of the Earth, taken from outside is available … a new idea as powerful as any in history will be let loose.”

Laten we hopen dat dit het nieuwe Gaia kan worden.

Meer

Er bestaat een boek met de titel The Overview Effect en zelfs een heus Overview Institute. Van dezelfde documentaire makers is ook een feature film beschikbaar, Planetary. Het interesseert me om zowel documentaire als de organisatie erachter te bestuderen als kind van deze tijd. Als specifieke, contemporaine wijze waarop de mensheid naar zichzelf en de blauwe planeet kijkt. Maar meer nog dan onderwerp van studie, hoop ik dat een overview effect onderdeel kan uitgroeien tot onderdeel van ons institutioneel repertoire.

Footnotes

1. In een lezing getiteld Waiting for Gaia bespreekt Latour de discrepantie tussen de onvoorstelbare klimaatproblemen waar we mee te maken krijgen, en de ontbrekende gevoelens en gedachten die ons in beweging zetten om die crisis aan te pakken. Parallel stelt Latour een andere disconnect vast: tussen het onmetelijke effect van ons collectief menselijke handelen en ons begripsvermogen voor wat we gedaan hebben, nl. een nieuw geologisch tijdperk inroepen, het antropoceen.
     Volgens Latour kunnen we het sublieme van de natuur niet langer ervaren op een manier waarop Romantici dat deden. Door wetenschap, die ons in staat stelt klimaatverandering aanschouwelijk te maken, is de natuur helaas niet langer tijdloos. Doordat we ons niet langer verantwoordelijk voelen, en doordat we ons schuldig voelen als we niet verantwoordelijk genoeg zijn.
     Paradoxaal genoeg, zo laat Latour zien, is ons inzicht in de schaal van de klimaatverandering net geconstrueerd. Het zichtbaar maken via complexe metingen en modellen, is op zichzelf een onvoorstelbare assemblage.
     Latour, Bruno (2011), Waiting for Gaia. Composing the common world through art and politics, lecture at the French Institute for the lauching of SPEAP in London, November 2011. ↩

2. Zoals scherp beschreven door Mary Douglas in How institutions think (1986), berust ons denken goeddeels op instituties. ↩