| lang | title | author | description | keywords |
|---|---|---|---|---|
pl |
Średniowiecze |
Jerry Sky |
Repetytorium nr 2. — „FASCYNUJĄCY JĘZYK POLSKI” (Sprawdzian nr 3.) |
średniowiecze, polski, repetytorium, styl, gotycki, romański, etymologia, ramy czasowe, epoka, hymn, gesta, moralitet, zabytki, zabytek, literatura, świecka, sakralna, Bogurodzica, Topos, słowotwórstwo |
Spis treści:
- 1. Appendix — pojęcia
- 2. Epoka
- 3. Styl gotycki i styl romański
- 4. Teatr średniowieczny
- 5. Średniowiecze jako źródło naszej tożsamości
- 6. „Legenda o świętym Aleksym”
- 7. Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią
- 8. „Bogurodzica”
- 9. „Żale Matki Boskiej pod krzyżem” jako perła piśmiennictwa polskiego
- 10. Topos zielonej łąki jako przestrzeń metafizyczna — „Dusza z ciała wyleciała” XV w.
- 11. „Dzieje Tristana i Izoldy” — miłość w czasach feudalnych
- 12. Gramatyka — słowotwórstwo
- hagiografia — żywotopisarstwo (opisywanie żywotów świętych), nurt w Literaturze, do którego należą utwory opisujące żywoty świętych; najpopularniejszym gatunkiem hagiograficznym w średniowieczu jest legenda
- plankt — charakterystyczny dla literatury średniowiecznej utwór, w którym wyraża się żal po zmarłej osobie i wzywa do współuczestnictwa w cierpieniu
- gradualizm — hierarchia bytów
- psychomachia — walka pomiędzy dobrem a złem o duszę człowieka w przestrzeni metafizycznej
- dualizm — człowiek jest zbudowany z duszy i ciała (ciało jest śmiertelne, dusza nieśmiertelna)
- od V do XV wieku (od upadku cesarstwa Rzymskiego do epoki renesansu i wielkich odkryć geograficznych)
- 476 r. (detronizacja ostatniego władcy cesarstwa)
- koniec nie jest dokładnie określony:
- 1492 (Kolumb, Ameryka)
- 1453 (Zdobycie Konstantynopola przez Turków)
- 1517 (początek reformacji)
— nazwa pochodzi z łaciny: «medium aevum» [wieki średnie]
Średniowiecze dzieli się na:
- wczesne od V do XI
- pełne od XII do XIII
- późne od XIV do XV
- Bóg - przyczyna i cel istnienia wszystkich bytów
- Bóg najwyższą wartością
- wszystkie przejawy artystyczne człowieka miały chwalić Boga
ad maiorem Dei Gloriam
— (św. Tomasz z Akwinu) 800 lat po Augustynizmie
- bazuje na filozofii Arystotelesa
- podstawowe atrybuty bytu: prawda, piękno i dobro
- zło
$=$ brak dobra; nie ma swojej substancji - dusza ludzka może poznawać świat tylko przez ciało (dlatego muszą być połączone); oprócz aniołów — pozbawionych ciała
- człowiek posiada władze:
- poznawcze
- zależne od ciała zmysły
- niezależny od ciała intelekt
- pożądawcze
- zależne od ciała emocje
- niezależna od ciała wola
- Tomizm zakłada wyższość władz poznawczych nad pożądawczymi
- przeznaczenie człowieka — poznanie najwyższego dobra (Boga)
- GRADUALIZM: człowiek znajduje się na drabinie bytów między aniołami i zwierzętami
— (św. Augustyn z Hippony, znany jako doctor gratiae [doktor łaski])
- bazuje na filozofii Platona
- miłość to nieodłączny element życia ludzkiego
- zło
$=$ nieuporządkowanie dobra, brak dobra, nie jest substancją - każda substancja jest dobra, ponieważ uczestniczy w boskim planie
- nie istnieje natura zupełnie zła, bo byłaby czystym niebytem
-
DUALIZM: człowiek
$=$ ciało$+$ dusza
- (z łac. Pamiętaj, że ty też umrzesz)
- średniowieczne hasło przypominające o nietrwałości wszelkich ziemskich spraw i nieuchronnej śmierci
- nazwa pochodzi od starożytnego Rzymu, bo jest związany z kulturą rzymską
- panował od XI do XIII wieku
- cechy architektury:
- masywna
- ciężka
- nieskomplikowane, proste bryły geometryczne
- prostota
- niskie budynki
- półkola
- małe, wąskie okna i wejścia
- funkcja: obronna
- nazwa pochodzi od germańskiego plemienia Gotów
- panował od XII do XVI wieku (wówczas był to synonim tego co prymitywne, niezgodne z klasycyzmem)
- cechy architektury:
- strzelista
- lekkie cienkie ściany
- skomplikowane sklepienia
- ostre łuki
- liczne elementy dekoracyjne
- duże okna
- funkcja: sakralna
- strzelistość — dążenie do Boga, doskonałości
- język geometrii — powszechny ład i harmonia, symetria
- ogrom świątyni — wyższość katedry nad innymi budynkami
- plan krzyża, obrócone w stronę wschodnią (Jeruzalem)
- symbolika liczb — katedra Notre Dame w Reims, Francja ma trzy portale — symbol Trójcy Świętej
-
wywodzi się od teatru antycznego
-
gatunki:
- poważno-komediowe przedstawienia
- cel: ukazanie grzechów i błędów ludzkich → motywacja do poprawy
- everyman — człowiek o typowych dla danej grupy społecznej cech
- walka o duszę, psychomachia
- pieśń pochwalna
- tematy religijne
- patos
- pieśni o „czynie”
- gatunek epiki rycerskiej
- opowiadanie o sławnym wydarzeniu historycznym/ czynie rycerskim /sławy /postawie
-
po polsku
- roty
- recepty
- „O zachowywaniu się przy stole” XV w. Przecław Słota
- „Satyra na leniwych chłopów” XV w.
- „Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią”
- „Dusza z ciała wyleciała”
- „Legenda o świętym Aleksym” XV w.
-
w łacinie
- kroniki (Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego Jan Długosz, Kronika Polska Gall Anonim)
- dokumenty państwowe (Dagome iudex, Księga Henrykowska, bulla papieska)
- traktat o ortografii
- kazania świętokrzyskie XIV w. (dla wykształconych)
- kazania gnieźnieńskie XV w. (dla ludu)
- Psałterz floriański XIV w.
- Psałterz puławski XV/XVI w.
- Biblia królowej Zofii (Szaroszpatacka) XV w.
- modlitwy (Pańska, Wierzę w Boga, Zdrowaś Mario) XV w.
- „Żale Matki Boskiej” lub „Lament Świętokrzyski” lub „Bracia mile” XV w.
- „Bogurodzica” XIII w.
- anonimowość
Zasada ad maiorem Dei gloriat (ku większej chwale Pana), autorzy nie podpisywali się pod dziełami - dwujęzyczność
literatura sakralna i świecka w łacinie oraz w języku narodowym (polskim)
- Aleksy był urodzony w znakomitym rodzie
- rodzice: Eufamijam i Aglijas
- mieszkał w Rzymie
- był lepszy od Ojca, lepiej służył Bogu
- w wieku 24 lat Ojciec każe mu się ożenić
- żeni się z Famijaną (wskazaną przez samego Boga)
- w noc poślubną ucieka i pozostawia ją w czystości
- opuszcza żonę i dom rodzinny w tajemnicy, zabiera bogactwo, rozdaje je ubogim
- udaje się do Laodycei za morze, śladami Apostoła
- modli się pod kościołem
- wiedzie życie żebraka
- Matka Boska schodzi z obrazu i nakazuje wpuścić go do kościoła [1 cud]
- ponieważ nie chciał być sławny, opuszcza Laodyceę
- dzięki Bożej interwencji statek dopływa do Rzymu [2 cud]
- Aleksy udaje się na dwór ojca, nikt go nie rozpoznaje
- mieszka pod schodami przez 16 lat
- w 17 roku tuż przed śmiercią pisze list, w którym opisuje swoje życie
- w momencie śmierci we wszystkich kościołach zaczynają bić dzwony [3 cud]
- tylko "młode dziecię" wie gdzie znajduje się Aleksy i wskazuje drogę
- [4 cud]
- ciało zmarłego wydaje piękną woń [5 cud]
- ciało ma moc uzdrawiającą [6 cud]
- tylko żona mogła wyjąć list z jego ręki [7 cud]
- wzorzec parenetyczny epoki średniowiecza
- asceta:
- żył z jałmużny
- cierpliwie znosił nędzę i upokorzenie
- robi wszystko w imię Boga
- funkcja: pokazanie, przez cudy, że to ktoś niezwykły, święty
- Schemat legendy
- opis cudownych niezwyczajnych narodzin
- opisanie wydarzeń związanych z życiem świętego
- opis cudów towarzyszących życiu świętego
- męczeńska śmierć
- Legenda - czytanka [z łac. legse - czytać]
Bardzo powszechne w literaturze Średniowiecza było wykorzystywanie upersonifikowanej śmierci (kościotrup) (pierwsze wyobrażenie śmierci pojawiły się w drugiej połowie X wieku)
-
Żniwiarz (wyobrażenie występujące w rozmowie)
- atrybut: kosa, sierp
- ktoś kto odbiera życie
- równość wszystkich wobec śmierci
- sprawiedliwa śmierć
-
Jeździec na koniu
- śmierć nadchodzi szybko
- góruje nad człowiekiem
- nigdy nie ma odpowiedniego momentu na śmierć
-
Łucznik
- atrybut: łuk
- nagła śmierć
- człowiek nie zna dnia ani godziny
- nieuchronność śmierci
-
Danse Macabre (taniec śmierci)
- postać śmierci jako kościotrup z kosą, klepsydrą, łukiem i strzałą
- taneczny korowód z postaciami ludzkimi przedstawiającymi różne stany, wieki, majątki oraz płcie
- ludzie wraz z żniwiarzem tańczą na łące (przestrzeń metafizyczna)
- turpizm z fr. brzydki
- szkaradna
- płacze krwią
- łuszczy się, łysa
- ludożerca
- kobieta kościotrup
- żółte lice
- brak nosa, warg
- ubrana w białą płachtę
- zgrzyta zębami
- przewraca oczami
- wymachuje kosą
- wypina żebra i kości
- to dla niej zabawa, bawi się strachem Polikarpa // groteska
- sytuacja intymna w kościele
- każdy spotyka się ze śmiercią samotnie
- Polikarp zemdlał jak zobaczył śmierć
- według Kościoła poucza i naucza; Śmierć przyszła do Polikarpa na jego prośbę
- Spersonifikowana śmierć tryumfuje przez wypięcie żeber i kości, chełpi się swoją mocą
- funkcja: parenetyczna, przypomnieć o lichości życia człowieka; przerazić, przypomnieć, pouczyć o konieczności życia zgodnego z przykazaniami
- najstarsza polska pieśń religijna
- według Jana Długosza została odśpiewana przed bitwą pod Grunwaldem
- pierwszy hymn państwowy
- pieśń koronacyjna Jagiellonów
- najstarsza część powstała w XIII w.
- w XVI w. miała 22 strofy
-
fleksyjne [fl.] - archaiczna odmiana wyrazu
- Bogurodzica dziewica - mianownik występuje w funkcji wołacza
- zyszczy, spuści, miej chęć - archaiczny tryb rozkazujący
-
składniowe [skł.] - archaicznie skonstruowane zdanie
- Bogiem sławiena - z powodu/dzięki Bogu
-
leksykalne [leks.] - archaizmy
- Bogurodzica
- Gospodzina (Bóg, Pan)
- jegoż (o co)
-
słowotwórcze [słow.]
- Bożyc - Boży Syn
-
fonetyczne [fon.]
- Krzciciel (Chrzciciel)
- podmiot liryczny zbiorowy - modlący się, pobożni ludzie
- adresat: Bogurodzica, wychwalana Matka Boska
- sytuacja liryczna: lud prosi o zesłanie Łaski Bożej
zatem Boża Rodzicielka ma atrybuty boskości w roli pośredniczki, opiekunki, orędowniczki
- podmiot liryczny zbiorowy (tak jak w I strofie)
- adresat: Bożyc, Syn Boży - lud nie jest godzien by zwracać się bezpośrednio do samego Boga [ obraz Boga ]
- sytuacja liryczna: aby na wzgląd Jana Chrzciciela spełnił prośby ludzkie, wysłuchał modlitwy i zapewnił dobre życie na ziemi i miejsce w raju po śmierci
— trójczęściowe obrazowanie osób świętych — Chrystus (na środku), Maryja (po lewej) oraz Jan Chrzciciel (po prawej); motyw związany z sądem ostatecznym, wyraża wiarę ludzi w Maryję i innych świętych, którzy proszą o łaskę Boga dla grzesznych
-
Dlaczego Bogurodzica to hymn?
- zawiera patos (podniosłość)
- wychwala, pochwala istotę boską (w tym przypadku Matkę Boską)
- temat religijny
- wypowiedź zbiorowości, ludu
-
Obraz Matki Boskiej: orędowniczka, pośredniczka, istota boska, monumentalna, ludzie jej ufają, przychodzą do niej ze swoimi prośbami
- „Lament Świętokrzyski”
- „Bracia miła”
-
podmiot liryczny: Matka Boska
-
sytuacja liryczna: pod krzyżem (wielki piątek)
-
adresat liryczny
- bracia miła, ludzie
- Syn
- Anioł Gabryjel
- inne matki, maciory
-
temat: żal Matki spowodowany śmiercią Syna; zamętek; cierpienie
| Adresat | Cel | Emocje |
|---|---|---|
| ludzie | prośba o współczucie, wsparcie | cierpienie |
| Syn | bezradna, zrozpaczona, nie może pomóc, bezsilna, nie dosięga Syna by go obmyć | przerażenie, smutek, rozpacz |
| Anioł Gabriel | ma żal, pretensje do Anioła | rozczarowanie |
| maciory | przestrzega inne matki przed utratą swoich dzieci, przestrzega aby się modliły | troska, empatia |
Funkcja motywu: pokazanie miłości Matki do Syna i ogromnego cierpienia matki (hiperbolizacja - wyolbrzymienie)
to cierpienie spowodowane śmiercią Syna. Jest to takie same cierpienie jak u zwykłych matek. Bogurodzica została przedstawiona jako zwykły człowiek bez boskich cząstek
-
W Średniowieczu wykształciła się sztuka dobrego umierania
ars bene moriendi -
dusza człowieka po śmierci trafia na zieloną łąkę
dusza jest zagubiona, smutna, nieszczęśliwa -
stamtąd zabiera ją święty Piotr do Nieba jeśli człowiek postępował zgodnie z przykazaniami bożymi
-
wniosek: trzeba być posłusznym Bogu
-
Ideał miłości dworskiej to ideał życia całkowicie podporządkowanego uczuciu; rycerz wybiera damę serca i podporządkowuje jej swoje życie
-
Co świadczy o miłości Tristana i Izoldy?
- Tristan na wieść, że statek ma czarny żagiel umiera
(tak naprawdę żagiel był biały, Izolda o białych dłoniach go oszukała) - Izolda umiera w bólu po stracie Tristana
- krzew głogu, który wyrastał z grobu Tristana zanurzał się w grobie Izoldy // miłość silniejsza od śmierci
- Tristan na wieść, że statek ma czarny żagiel umiera
-
Sapkowski (Maladie): Miłość to choroba nadziei, zaślepia człowieka, który nie potrafi racjonalnie ocenić sytuacji
-
Miłość tragiczna
Źródło: mediana28.blogspot.com
— temat, forma podstawowa dla danej operacji słowotwórczej, część wspólna wyrazów z danej rodziny wyrazów; np.: dzień → dziennik → dziennikarz
— cząstka wyrazu, element słowotwórczy formujący, kształtujący wyraz pochodny od podstawowego (dziennik, dziennikarz)
— współistnienie w języku wymieniających się elementów fonetycznych lub morfologicznych (uczyć, nauczyć, nauka, naukowiec)
— grupa wyrazów zawierających ten sam rdzeń, temat
— grupy wyrazów o podobnym znaczeniu; np.: formanty -uszek, -usia, -unio stworzą wyrazy zdrobniałe