| lang | title | author | description | keywords |
|---|---|---|---|---|
pl |
Pozytywizm |
Jerry Sky |
Repetytorium nr 6. (Sprawdzian nr 9.) |
Pozytywizm, repetytorium, polski, nurty, pojęcia, poglądy, teorie, Taine, Spencer, Comte, praca u podstaw, praktycyzm, urbanizm, monizm, Lalka, Rzecki, Izabela, Łęcka, non omnis moriar, darwinizm, idealiści, Wokulski |
Spis treści:
- 1. Ramy Czasowe
- 2. Nurty, pojęcia, poglądy, teorie
- 2.1. Auguste Comte — „Kurs filozofii pozytywnej”
- 2.2. Herbert Spencer — „Wstęp do socjologii ewolucjonizmu” [teoria]
- 2.3. Hipolit Taine — „Rasa, środowisko, moment” — determinizm [pogląd]
- 2.4. John Stuart Mill — „Co to jest utylitaryzm?” [doktryna etyczna]
- 2.5. Monizm przyrodniczy [pogląd]
- 2.6. Scjentyzm [pogląd, nurt]
- 2.7. Praktycyzm
- 2.8. Organicyzm [nurt, pogląd]
- 2.9. Urbanizm [tendencja w literaturze XIX]
- 3. Założenia w Polsce
- 4. Darwinizm
- 5. „Lalka” jako powieść realistyczna
- 6. „Lalka” jako wykładnia założeń filozoficznych założeń epoki
- 7. Znaczenie tytułu utworu
- 8. Narracja w Lalce - dwugłos narracyjny
- 9. Wokulski
- 10. Charakterystyka bohaterów z różnych grup społecznych
- 11. Symbolika przestrzeni, motyw miasta
- 12. Relacje między jednostką a społeczeństwem na przykładzie Wokulskiego
- 13. Izabela
- 14. Stereotyp kobiety (wg Zasławskiej)
- 15. Poglądy na temat małżeństwa
- 16. Ignacy Rzecki
- 17. Non omnis moriar
- 18. Choroba i rozkład społeczeństwa (pesymistyczna wymowa Lalki)
- 19. Idealiści, naukowcy
- 20. Pojęcia:
- Europa 1850–1890 (realizm)
- Polska 1864–1890
- cel: uzyskanie wiedzy pewnej, opartej na doświadczeniu — badać można tylko fakty fizyczne; psychologia — wiedza niepewna (o psychice nie można posiąść pełnej wiedzy
- wzór: nauki przyrodnicze — empiryczne;
metoda poznania: eksperyment i obserwacja
- rzeczywistość podlega stałej zmianie w jednym kierunku i wg jednego prawa
- ewolucja to rozwój i postęp ludzkości
- u podstawy jego myśli leżała biologia
-
rzeczywistość jest zdeterminowana przez zespół czynników;
determino - ograniczać -
człowiek jest zdeterminowany przez rasę, środowisko oraz moment dziejowy
— człowiek jest zdeterminowany do tworzenia rzeczy użytecznych społecznie
— wszędzie obowiązują te same prawa; jedność prawa i natury
- nauka jest jedyną drogą poznania
- skierowanie ku konkretnej rzeczywistości
- należy bezgranicznie zaufać nauce opartej na doświadczeniach
— stawianie realnych celów i zapewnienie środków na ich realizację
— traktowanie społeczeństwa jako organizmu — jeśli zachoruje drobna część, cały organizm choruje
— zafascynowanie miastem jako tworem nowożytnej cywilizacji i wielkim zbiorowiskiem ludzi
→ wśród najniższych klas społecznych: zwiększenie poziomu edukacji, polepszenie warunków higienicznych
→ rozwój gospodarki krajowej
→ zjednoczenie w działaniu wszystkich klas społ.
→ wspomaganie najuboższych (materialne, inne)
— najważniejsze wartości, zwiększenie poziomu intelektualnego, poważanie wiedzy, kult ludzi rozumnych, praca jako forma walki z zaborcą — redefinicja słowa patriotyzm
→ prawa dla mniejszości (etn. i rel.)
demokratyzacja życia społecznego
- przyczyny ewolucji:
- walka o byt, selekcja naturalna — doskonalenie rasy
- człowiek
$\neq$ centrum wszechświata - człowiek
$\neq$ jednostka biologiczna → produkt ewolucji, podlegający jej prawom
Józef Bachórz: z pośród powieści XIX Lalka jest ponad przeciętna; stała się inspiracją dla kolejnych twórców i jest nadal żywa
Lalka to powieść z wielkich pytań epoki - Prus przedstawia polskich idealistów na tle społecznego rozkładu;
Temat Lalki jest następujący: przedstawić polskich idealistów na tle społecznego rozkładu. Nasz idealizm ma w powieści trzy typy cechujące się tym, że każdy z nich goni za wielkimi dziełami, a nie dba o małe, podczas gdy realista Szlangbaum wykonywając małe prace, zdobywa kraj. Rzecki jest idealistą politycznym, Ochocki naukowym, a Wokulski bardzo złożonym jako człowiek epoki przejściowej.
- narrator: wszechwiedzący, trzecioosobowy (ale w pamiętnikach Rzeckiego: 1os.)
- zachowanie ciągu przyczynowo skutkowego
- kult szczegółu, bogate realia: wydarzenia historyczne (np. Wiosna Ludów); autentyczne miejsca (np. Warszawa); autentyczne postaci (np. Bonaparte); autentyczne obyczaje (np. kwesty)
- panoramiczność społeczeństwa (arystokracja, mieszczaństwo [Żydowskie, Niemieckie, Polskie], inteligencja, studenci, subiekci, służba, biedota)
- każdy bohater powieści realistycznej reprezentuje jakąś warstwę
— spacer Wokulskiego po Powiślu → analogia do świata zwierząt, gdzie Wokulski
- ma społecznikowskie poczucie misji
- realizuje pracę u podstaw (daje Wysockiemu pracę, 10 rubli i konia; przekazuje 300 rubli na ochronkę; funduje stypendia studentom; pomoc drobnym kupcom w założeniu przedsiębiorstwa, pomoc Mariannie)
- prowadzi działalność filantropijną
- utylitarysta
- istotnymi wartościami dla niego jest nauka (rozmyśla o teorii Darwina; awans społeczny uzyskuje dzięki pracy i nauce; na Syberii ma kontakt z naukowcami; zgłębia nauki przyrodnicze; ma zmysł krytyczny; w Paryżu fascynują go balony i wynalazki; wydaje wszystkie pieniądze na książki; dużo konstruuje, robi eksperymenty)
- realizuje hasło pracy organicznej (handel ze wschodem, spółka handlowa z Cesarstwem)
- praktycyzm: wyznacza plan zdobycia Izabeli (być bogatym kupcem, lub nim nie być; zawrzeć stosunki w sferach arystokratycznych; wylegitymowanie się ze szlachectwa)
— praca u podstaw (mieszkania dla parobków; założenie ochronki dla sierot; dom Starców) — daje najuboższym pracę i sama dogląda gospodarstwa
- aluzja do postawy Izabeli Łęckiej — salonowa lalka, młoda arystokratka, oderwana od rzeczywistości, wychowana pod kloszem
- odwołanie do wątku kradzieży (Stawska, Krzeszowska)
- odwołanie do toposu THEATRUM MUNDI
- wszechwiedzący
- pierwszoosobowy (pamiętnik Rzeckiego)
- wprowadzenie dwóch perspektyw czasowych
- retardacja — celowe spowolnienie akcji
- komentarz do bieżących wydarzeń
- umożliwienie czytelnikowi obiektywnej oceny poprzez pogłębienie analizy psychologicznej bohaterów dzięki podwójnej relacji
- walory estetyczne — język Rzeckiego
- inne spojrzenie na to samo wydarzenie (np. wyjazd W na wojnę)
-
«Stopiło się w nim dwu ludzi, jeden romantyk sprzed roku sześćdziesiątego i pozytywista z siedemdziesiątego.»
(rozmowa Szumana z Rzeckim o Wokulskim) -
«Umarł przywalony resztkami feudalizmu»
Szuman
- uczuciowy, kieruje się emocjami, chwiejny emocjonalnie
- rozdarty wewnętrznie
- niezrozumiany, świadomy swojej wyjątkowości
- miewa myśli samobójcze
- samotny, indywidualista, wyalienowany
- cierpi z miłości, przeżywa miłość romantyczną
- ponosi klęskę
- wg Olgi Tokarczuk syndrom Wokulskiego to przekonanie działam więc jestem
- ma społecznikowskie poczucie misji
- realizuje pracę u podstaw (daje Wysockiemu pracę, 10 rubli i konia; przekazuje 300 rubli na ochronkę; funduje stypendia studentom; pomoc drobnym kupcom w założeniu przedsiębiorstwa, pomoc Mariannie)
- prowadzi działalność filantropijną
- utylitarysta
- istotnymi wartościami dla niego jest nauka (rozmyśla o teorii Darwina; awans społeczny uzyskuje dzięki pracy i nauce; na Syberii ma kontakt z naukowcami; zgłębia nauki przyrodnicze; ma zmysł krytyczny; w Paryżu fascynują go balony i wynalazki; wydaje wszystkie pieniądze na książki; dużo konstruuje, robi eksperymenty)
- realizuje hasło pracy organicznej (handel ze wschodem, spółka handlowa z Cesarstwem)
- praktycyzm: wyznacza plan zdobycia Izabeli (być bogatym kupcem, lub nim nie być; zawrzeć stosunki w sferach arystokratycznych; wylegitymowanie się ze szlachectwa)
- zakłada spółkę do handlu ze wschodem → realizuje hasło pracy organicznej
- Wokulski ma szacunek do pieniądza
- pracowici, wytrwali, podstępni
- sprytni, przedsiębiorczy
- najwyższa wartość: pieniądz
- pragmatyczni, konsekwentni
- nieustępliwi, stanowczy
- zdyscyplinowani, punktualni
- solenni, oszczędni
- porządni, stawiali wartość pieniądza ponad uczucia
- oddani pracy
- tradycjonaliści: przywiązani do zwyczajów, mają szacunek wobec starszych
- brak inicjatywy, bierność
- ograniczeni, antysemici
- dorobkiewicze, [ groszoróbstwo ]
- ospali, [ stagnacja, marazm ]
- chętni do zmian, podatni na zmiany (Węgiełek, Wysocki, Marianna)
- zdemoralizowani (Marianna, para na wysypisku)
- sprytni (Węgiełek)
- złodzieje, pijacy
- potrzebujący wsparcia, zaniedbani, ubodzy, głodujący, nękani przez choroby
- pracowici (Wysocki, Węgiełek)
- elita społeczeństwa
- nie wypełnia swoich obowiązków (brak wyławiania jednostek wybitnych, brak inicjatyw, brak twórczego działania)
- hermetyczni
- mają wysokie mniemanie o swojej klasie społecznej
- gardzą pracą (fizyczną)
- mają feudalne poglądy na społeczeństwo (wstecznictwo)
- brak wiedzy o gospodarce kraju
- obłuda (kwesty), zakłamanie
- zapatrzeni w konwenanse, niechętni na zmiany
- trawiący czas na zabawie
→ krytyka polskiego społeczeństwa → antysemityzm Polaków → nie spełnia założeń epoki Pozytywizmu
-
uporządkowany, podporządkowany idei tworzenia doskonałego; organizm, w którym poszczególne narządy wzajemnie się uzupełniają
-
ma kręgosłup, oś krystalizacji, porównanie do gąsienicy, półmiska
// monizm przyrodniczy -
pochwała pracy tysięcy ludzi (porównanie do pracy mrówek, pszczół)
-
rody paryskie rozwijają się dzięki ewolucjonizmowi
-
Wokulski mówi, że jego życie jest zdeterminowane przez sytuację, środowisko i historię
-
tylko dzięki ciężkiej pracy mogli osiągnąć sukces tylko ci najsilniejsi
// darwinizm, selekcja naturalna -
praktycyzm i utylitaryzm — dostęp do muzeów, uniwersytetów, do miejsc odpoczynku, jedzenia, odzieży
-
panuje ogólny dobrobyt
-
rozwija się dzięki osiągnięciom kolejnych pokoleń
-
łatwy dostęp do edukacji (dużo szkół i uczelni)
-
metropolia o skomplikowanej, jednak uporządkowanej strukturze
- przestrzeń życiowa gdzie się kocha, zdradza, bankrutuje, robi interesy
- istnieją różnorodne warstwy społeczne
- różne grupy etniczne
- miasto gdzie wielu próbuje awansować poprzez pracę organiczną
- mieszkańcy są bardzo zżyci ze swoim miastem
- w Warszawie nie ma naukowego klimatu
- miasto karierowiczów
- miasto ludzi nietolerancyjnych
- ludzie są nieżyczliwi
- sukces można osiągnąć tylko dzięki koneksjom i pieniądzom
- Ochocki porównuje Warszawę do sadzawki
- ludzie to ignoranci o ciasnych horyzontach
-
Wokulski po spacerze po Powiślu:
tu nie poradzi jednostka z inicjatywą -
przestrzeń, miejsce egzystencji biedoty, najniższych warstw społecznych
-
zaniedbany teren, rudery, bród, odór, śmieci
-
przykład demoralizacji → stosunek trędowatej i suchotnika na stercie śmieci
- utopia
- prezesowa Zasławska realizuje hasło pracy u podstaw — buduje mieszkania dla parobków, zakłada dom starców oraz ochronkę dla sierot
-
symboliczna scena wyjścia Wokulskiego z piwnicy
— symbol przekroczenia bariery społecznej przez Wokulskiego — według Rzeckiego Wokulski przez całą powieść próbuje wyjść na powierzchnię, cały czas pokonuje jakieś granice -
żeby przekroczyć granicę musi w to włożyć dużo energii (nieprzychylność otoczenia)
- młoda arystokratka, salonowa lalka
- niezdolna do zakochania się — motyw figurki Apolla
- chłodny temperament
- oderwana od rzeczywistości — jej świat zamieszkują książęta, hrabiowie, świat rzeczywisty funkcjonuje, aby jej usługiwać, i spełniać zachcianki; praca to kara za popełnione zło
- wychowana w cieplarnianych warunkach, pod kloszem
- egoistka
- proste salonowe lalki, żyjące w sztucznym nierzeczywistym świecie
- są głupiutkie, zależy im na dobrym (czyli bogatym) mężu
- miłość
$=$ zabawa dla nich - zdemoralizowane, zepsute, w letargu
- trafny dobór nazwisk i majątków (małżeństwo to konwenans — nie godzi się na mezalians)
- miłość zjawia się dopiero po sakramencie
- żona ma się pięknie prezentować, mąż ma jej usługiwać i pomnażać majątek
- oddziela miłość od małżeństwa
- podtrzymanie nazwiska, wychowanie aniołka
- godne uczestniczenie w sytuacjach towarzyskich
- miłość to zjawisko biologiczne (tworzenie się komórek w mózgu)
- intensywność miłości Wokulskiego tłumaczy konsekwencjami wieku i wcześniejszego braku miłości
- Starski (łowca posagów)
- zbyt doniosły akt by radzić się serca
- ważny wypadek dla mnóstwa osób i interesów
- miłość nie ma wpływu na małżeństwo (małżeństwo
$=$ interes) - miłość sztuczny wymysł, zabijanie nudy, zbędna
- dzieli małżeństwo na dwa rodzaje: polityczne i dla pieniędzy
- miłość
$=$ wartość najważniejsza
- wzburzony fiaskiem ideałów romantycznych, zawiedziony, rozgoryczony, zrezygnowany, widzi bezsens swoich działań, które poszły na marne, nie może się z tym pogodzić
- skromny, samotny, trzymający się na uboczu, zajmujący mało przestrzeni życiowej, niematerialista, praca stanowi główną część życia
- z samotności pisze pamiętnik
- idealista polityczny, bonapartysta, wychowany w duchu patriotycznym, nauczony przez ojca miłości do Napoleona
- mimo weryfikacji ideałów przez rzeczywistość, Rzecki nadal nie potrafi zmienić swoich poglądów
- «pokój pana Rzeckiego pozostał zawsze taki sam»
- Rzecki jest subiektem w sklepie Wokulskiego — jego plan dnia jest uporządkowany, to on zarządza otwarciem sklepu, to on układa plan czynności do zrobienia w sklepie
- Szuman: straszna rzecz, ci giną, wy wyjeżdżacie → Ochocki chce wyjechać, Rzecki umiera, Wokulski zaginął
- kto zostanie? → ludzie pokroju Szlangbauma i Maruszewicza
→ dorobkiewicze, geszefciarze i oszuści - w finalnej scenie, nad ciałem Rzeckiego stoją Ochocki i Szuman
z kieszeni zmarłego Rzeckiego wysuwa się kartka z napisem NON OMNIS MORIAR
- klęska Wokulskiego — klęska ideałów romantycznych — idealistyczny sposób traktowania kobiety nie sprawdził się
- klęska ideałów Rzeckiego — nie doczekał ślubu Wokulskiego, nie doczekał objęcia tronu przez Napoleonidów, nigdy nie udało mu się wyjechać na wieś
- negatywny obraz społeczeństwa (obraz biedoty i arystokracji)
- upadek ideałów pozytywistycznych (praca organiczna - brak współpracy — brak rozwoju gospodarczego, brak poprawy na Powiślu, brak współpracy w społeczeństwie) oraz romantycznych
- idealista miłości kobiety i sposobu ich traktowania — jest zapatrzony w Izabelę (miłość romantyczna); dla Wokulskiego tomik Mickiewiczowski jest jak księgi zbójeckie dla Pustelnika z Dziadów
- jako naukowiec — patrz «jako pozytywista», podpunkt 5.
- zajmował się fizyką, chemią i technologią
- skonstruował lampę i stos elektryczny, ulepszył mikroskop
- ma ambicje naukowe
- nie dba o wygląd, bo jest oddany nauce, wygląda na dziwaka
- analizuje miłość na podstawie statystyk — umysł analityczny
- chce przypiąć ludzkości skrzydła → zbudować machiną latającą → znieść granice, wszyscy będą równi (ludzie będą podobni do aniołów)
→ patrz «Ignacy Rzecki», podpunkty 4.–7.
całkowicie oddany pracy → zaniedbane mieszkanie, cały majątek wydał na badania → praca najważniejsza; gotów do poświęceń dla nauki, dziwak, ekscentryk, postrzegany jako szaleniec
— wchłonięcie wewnętrznego monologu przez narrację; sytuacja pośrednia między użyciem zależnej i niezależnej
— topos obecny w literaturze europejskiej polegający na założeniu, że świat to wielki teatr, w którym ludzie to marionetki
— „Nowa Heloiza” Jean Jacques Rousseau oraz „Cierpienia Młodego Wertera” Goethego; dla Wokulskiego księgami zbójeckimi jest tomik Mickiewicza
— małżeństwo z osobą niższego stanu (np. Wokulski i Izabela); uważane za niestosowne i nieodpowiednie
— lepszy świat, świat idealny? tęsknota za lepszym światem?
— hipotetyczna maszyna działająca w nieskończoność, niepobierająca energii z zewnątrz; w praktyce niemożliwa do stworzenia